Nhờ những mỏ dầu được phát hiện ở Venezuela đầu thế kỷ XX, Venezuela từng được biết đến là nước giàu có thứ tư trên thế giới tính theo GDP đầu người, gấp đôi Chile, gấp bốn lần Nhật Bản và mười hai lần so với Trung Quốc trong những năm sau Chiến tranh thế giới lần thứ hai1. Nhưng việc nền kinh tế Venezuela phụ thuộc nặng nề vào nguồn thu từ dầu mỏ đã đưa quốc gia này đến một kịch bản không ngờ tới hiện nay.Sự sụp đổ của ngành công nghiệp dầu mỏ.

Sở hữu một trong những nguồn tài nguyên năng lượng lớn nhất hành tinh, Venezuela từ lâu đã là một trong những nước xuất khẩu dầu thô hàng đầu thế giới. Dầu thô chiếm khoảng 95%  tổng sản phẩm xuất khẩu và 25% tổng sản phẩm quốc nội². Chính vì thế, Venezuela rất dễ bị ảnh hưởng bởi các cú sốc từ bên ngoài do nền kinh tế phụ thuộc quá lớn vào nguồn thu này. 

Công ty dầu khí quốc doanh Petroleos de Venezuela, SA (PDVSA) kiểm soát toàn bộ hoạt động thăm dò, sản xuất và xuất khẩu dầu của cả nước. Năm 2014 giá dầu thế giới đang ở mức  111 USD/thùng thì đến năm 2016, giảm xuống còn 27 USD/thùng³. Kể từ đó sản lượng dầu mỏ cũng giảm liên tục, trong năm 2017 Venezuela chỉ sản xuất được 2.072 triệu thùng/ngày so với 2.373 triệu thùng/ngày vào năm 2016, giảm khoảng 300.000 thùng/ngày⁴. Theo báo cáo vào tháng 2/2018 của Venezuela với Tổ chức các quốc gia xuất khẩu dầu mỏ (OPEC), sản lượng dầu trung bình đã giảm đáng kể trong hai năm qua, giảm 12% vào năm 2016 và 13% vào năm 2017⁵. Vì dòng tiền sụt giảm, nên PDVSA đã tích tụ những khoản nợ khổng lồ với các nhà cung cấp và đối tác. Đến cuối năm 2017, nước này đã nợ nước ngoài khoảng 150 tỷ USD trong khi nắm giữ dự trữ khoảng 10 tỷ USD.

Suy thoái kinh tế

Sự sụp đổ của ngành công nghiệp dầu mỏ đã làm trầm trọng thêm thất bại kinh tế của Venezuela. Năm 2015, nền kinh tế nước này ghi nhận tốc độ tăng trưởng âm 5,7% trong khi lạm phát đạt 180,9%. Theo số liệu sơ bộ của Ngân hàng Trung ương Venezuela, trong năm 2016 chỉ số giá tiêu dùng tăng 800%, mức cao nhất mọi thời đại, trong khi nền kinh tế sụt giảm 18,6%⁶. Ngày 7/12/2017, Quốc hội Venezuela (do phe đối lập nắm quyền) đưa ra báo cáo cho biết lần đầu tiên lạm phát tại quốc gia Nam Mỹ này lên tới 4 con số, với giá tiêu dùng tăng 1.369% từ tháng 1 đến tháng 11/2017. Cơ quan Lập pháp Venezuela cũng ước tính lạm phát năm 2017 có thể lên tới 2.000%⁷. IMF dự báo mức lạm phát của Venezuela trong năm 2018 là khoảng 13.000%. Trong một nền kinh tế hầu như không sản xuất gì ngoài dầu, chính phủ phải cắt giảm nhập khẩu hơn 75%.

Bi kịch kinh tế của Venezuela theo nhiều chuyên gia cho rằng xuất phát từ hai nguyên nhân chính. Thứ nhất, khi giá dầu ở mức cao, Venezuela có được nguồn tài chính phong phú để “trợ giá” cho các mặt hàng nhu yếu phẩm (có những mức trợ giá không tưởng như 1.000 lít xăng có giá chỉ 1 USD). Vì thế năm 2003 Chính phủ Venezuela bắt đầu kiểm soát giá cả 400 mặt hàng lương thực thực phẩm, theo đó thương nhân chỉ được bán theo giá quy định. Những biện pháp này làm cho người nghèo dễ thở hơn, trong khi doanh nghiệp sản xuất ít đi, gây ra tình trạng cung không đáp ứng đủ cầu. Cũng do nhà nước sở hữu nhiều doanh nghiệp nên làm giảm năng suất và làm tăng lạm phát. Theo báo cáo của Tổ chức Minh bạch Quốc tế, Chính phủ Venezuela kiểm soát hơn 500 công ty trong khi ở Brazil gấp hơn sáu lần dân số Venezuela, nhưng có 130 công ty nhà nước, theo đó chỉ số tham nhũng của Venezuela cũng xếp thứ 166 trong số 176 nước⁸.

Thứ hai, khi ngành dầu mỏ Venezuela quay đầu đi xuống thiếu tiền, Venezuela phải bù đắp bằng cách in tiền, quốc hữu hóa các doanh nghiệp tư nhân, kiểm soát ngoại hối, đồng thời tăng vay mượn trên thị trường tài chính thế giới. Cuộc tổng đình công toàn quốc kéo dài từ tháng 12/2002 đến tháng 2/2003, làm các nhà đầu tư tháo chạy, để ngăn chặn sự thoái vốn Chính quyền Chavez đã khôi phục chính sách kiểm soát ngoại tệ. Do vậy, ngoài thị trường ngoại hối chính thức do nhà nước kiểm soát, xuất hiện thị trường chợ đen có giá cao hơn nhiều lần. Doanh nghiệp, các nhà đầu cơ tiền tệ lợi dụng chênh lệch tỷ giá này để trục lợi mà nhà nước không thể nào kiểm soát nổi, sau nhiều lần phá giá, vào đầu tháng 7/2016, tỷ giá chính thức 1 USD đổi được 450 VEF, nhưng ở chợ đen 1 USD đổi được tới 1.050 VEF. Vòng xoáy lạm phát - mất giá liên tục diễn ra từ giữa năm 2012 đã đẩy kinh tế Venezuela rơi vào suy thoái từ năm 2014 và nay thì xuống tới đáy vực⁹. Bên cạnh đó, do không có ngoại tệ để nhập khẩu, nên hàng hóa nhập khẩu của Venezuela  ngày càng trở nên đắt đỏ. Nhiều người tiêu dùng đang phải đối mặt với việc phải chờ hàng giờ đồng hồ chỉ để mua được những hàng hoá thiết yếu hoặc phải mua giá đắt ở thị trường chợ đen.

Vào tháng 2/2018, Tổng thống Maduro ký sắc lệnh phát hành đồng Petro điện tử nhằm giải quyết việc tự chủ tài chính, tiền tệ trên thị trường quốc tế và đối phó với các chính sách bao vây, cấm vận, cũng như cuộc chiến tranh kinh tế do Mỹ áp đặt. Tổng thống Maduro dự kiến trong khoảng một tháng sau khi phát hành, sẽ có 38,4 triệu đồng Petro điện tử trong tổng số 100 triệu đồng Petro điện tử được bán ra với tỷ giá 1 Petro điện tử tương đương giá trị của một thùng dầu thô có giá bán hơn 59 USD. Chính phủ Venezuela dự báo nước này có thể thu về từ 20 triệu USD đến 200 triệu USD từ việc phát hành đồng tiền điện tử Petro. Tuy nhiên, nhiều nhà kinh tế hoài nghi về biện pháp này có khả năng giải quyết được các rắc rối kinh tế của Venezuela.  

Khủng hoảng nhân đạo, di dân và bạo lực

Theo các nhà quan sát thì Venezuela đã và đang phải gánh chịu một cuộc khủng hoảng nhân đạo chưa từng thấy với tình trạng bất ổn xã hội trầm trọng, thiếu lương thực và thuốc men đã khiến dịch bệnh tràn lan. Việc tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe cơ bản sụt giảm mạnh ở Venezuela. 1/5 nhân viên y tế đã rời khỏi đất nước chỉ trong 4 năm từ năm 2013 đến năm 2017. Các bệnh viện thiếu nhân viên cũng thiếu cả trang thiết bị cần thiết, và thuốc men. Vào năm 2016, Liên đoàn Dược phẩm Venezuela ước tính thiếu khoảng 85% các loại thuốc cơ bản. Theo số liệu của chính phủ, tử vong ở trẻ sơ sinh năm 2016 tăng 30% và tỷ lệ tử vong ở bà mẹ là 65%. Các bệnh như bạch hầu, sốt rét lại xuất hiện, trong khi các vacxin cơ bản cho trẻ như sởi, lao, bạch hầu thì không có.

Đói nghèo cũng tăng lên. Đại đa số người dân Venezuela khó có thể tiếp cận đến nguồn thực phẩm và các nhu cầu thiết yếu hàng ngày như giấy vệ sinh và xà phòng. Năm 2016, nghiên cứu của một trường đại học ở Venezuela cho thấy hơn 87% người dân nói họ không có đủ tiền để mua thực phẩm cần thiết. Một nghiên cứu khác cho thấy 30% trẻ em trong độ tuổi đi học bị suy dinh dưỡng. Cũng chính vì nghèo đói, thiếu việc làm khiến tình trạng bạo lực ở Venezuela gia tăng. Theo  Tổ chức Quan sát về Bạo lực ở Venezuela, vào năm 2016, Venezuela có tỷ lệ tử vong cao nhất với 91,8 vụ giết người trên 100.000 người. 

Bắt nguồn từ đói nghèo, bất ổn xã hội, sức khỏe bị đe dọa đã khiến người dân Venezuela vượt biên ồ ạt sang các nước láng giềng để tìm kiếm nguồn thức ăn, thuốc men, hay chạy trốn với nỗi sợ về khủng bố, bạo lực. Trong hai năm 2016-2017 có khoảng 500.000 người đã vượt biên sang các nước lân cận, nhưng chủ yếu là sang Colombia - đất nước có đường biên giới dài 1.300 dặm với Venezuela - trung bình mỗi ngày có đến 50.000 người đổ vào Colombia.

Bất ổn chính trị

Đảng Xã hội của Tổng thống Nicolas Maduro nắm quyền trong gần hai thập kỷ qua ở Venezuela, nhưng việc nền kinh tế Venezuela lâm vào khủng hoảng đã dẫn đến bất ổn chính trị và khiến nhiều người dân quay lưng lại với đảng này, tỷ lệ ủng hộ Tổng thống Nicolas Maduro chỉ còn dưới 30%. Cuối năm 2015, liên minh đối lập của Venezuela, Ban đoàn kết dân chủ (MUD), lần đầu tiên trong mười sáu năm giành được đa số trong Quốc hội. Việc tổ chức một cuộc trưng cầu ý dân nhằm phế truất tổng thống - quyền được quy định theo Hiến pháp Venezuela - là một trong những chiến lược trọng tâm của MUD nhằm lật đổ ông Maduro, người mà họ cáo buộc là đang đẩy quốc gia từng có sự phát triển kinh tế bùng nổ này tới bờ vực sụp đổ. Đến tháng 9/2016, Hội đồng Bầu cử Quốc gia (CNE) tuyên bố đình chỉ cuộc trưng cầu dân ý này càng khiến tình hình thêm rắc rối. Ngay sau khi CNE có bước đi trên, phe đối lập MUD kêu gọi những người ủng hộ xuống đường biểu tình. Ở chiều ngược lại, phe ủng hộ chính phủ kêu gọi bắt giữ những nhân vật đối lập cao cấp.

Vào ngày 30/7/2017, Chính quyền Maduro đã tổ chức một cuộc bầu cử Quốc hội lập hiến với nhiệm vụ sửa đổi bản Hiến pháp năm 1999 của nước này. Ngày 16/10/2017, CNE tuyên bố đảng Xã hội cầm quyền đã giành thắng lợi tại 17 trong số 23 bang. Tổng thống Maduro ca ngợi kết quả bầu cử là bằng chứng cho thấy Venezuela “có hệ thống bầu cử tốt nhất trên thế giới”. Các nhà lãnh đạo phe đối lập MUD tiếp tục kêu gọi những cuộc biểu tình trên đường phố.

Kể từ tháng 4/2017 đến nay, trong các vụ đụng độ giữa cảnh sát và người biểu tình đã có hơn 130 chết và 4.800 người bị bắt. Mặc dù Tổng thống Nicolas Maduro gặp phải những làn sóng phản kháng liên tục với nhiều lần có dấu hiệu ông bị lật đổ, tuy nhiên, ông không chỉ giữ được chiếc ghế tổng thống, mà còn củng cố thêm vị thế. Chính quyền Maduro vẫn tiếp tục tìm cách làm suy yếu phe đối lập trước khi ấn định ngày bầu cử vào năm 2018.

Có thể nói, năm nay cùng với một số nước như Cuba, Brazil và Colombia, thì Venezuela sẽ tiến hành cuộc bầu cử tổng thống, và chắc chắn đây tiếp tục sẽ là chính trường nóng ở khu vực Châu Mỹ. Đối với người dân Venezuela dù kết quả bầu cử tổng thống ra sao thì họ cũng mong muốn rằng cuộc khủng hoảng ở nước này sớm kết thúc

Tài liệu tham khảo

1. http://www.nhadautu.vn/infographic-khung-hoang-kinh-te-venezuela-qua-nhung-con-so-d4627.html

2,3. https://www.cfr.org/backgrounder/venezuela-crisis

4. https://baomoi.com/san-luong-dau-venezuela-giam-manh-nhat-gan-3-thap-ky-qua/c/24858484.epi

5. TLTKĐB 14/4/2018

6. http://ndh.vn/lam-phat-800-gdp-giam-19-venezuela-do-loi-cho-my-20170122100731855p145c152.news

7. http://bnews.vn/quoc-hoi-venezuela-cong-bo-so-lieu-lam-phat-len-toi-4-con-so/70146.html

8. https://www.cfr.org/backgrounder/venezuela-crisis

9. http://www.thesaigontimes.vn/149336/Bi

Nguồn: http://vias.vass.gov.vn