Đĩa Mai Hạc có bút tích Đại thi hào Nguyễn Du

Nguyễn Du (1765-1820): Tự Tố Như, hiệu Thanh Hiên, biệt hiệu là Hồng Sơn Liệp Hộ, quê ở xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Thi đậu Tú tài năm 19 tuổi, được tập tước quan Chánh thủ hiệu Thái Nguyên. Từ năm 1802, làm quan cho triều Nguyễn đến chức Đông các Đại học sĩ, Cai bạ tỉnh Quảng Bình, Cần chính điện Đại học sĩ, Chánh sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc), Hữu Tham tri bộ Lễ. Năm 1820 được cử tiếp làm Chánh sứ sang nhà Thanh, nhưng chưa kịp đi thì đổ bệnh, qua đời. Nguyễn Du là Đại thi hào dân tộc, đã để lại một sự nghiệp văn chương lớn, với các tác phẩm: Bắc hành tạp lục, Nam Trung tạp ngâm, Thanh Hiên thi tập… và kiệt tác Nôm Truyện Kiều. Nhân dịp 250 năm sinh của ông (1765-2015), Tổ chức UNESCO đã có quyết định tôn vinh và kỷ niệm thi hào Nguyễn Du là Danh nhân Văn hóa thế giới.

Đĩa Mai hạc do Nguyễn Du đặt làm và lưu bút tích chữ Nôm (minh văn) trên đĩa.Chúng tôi đã sưu tầm được chiếc đĩa này từ một người chơi đồ cổ mua được ở xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tương truyền là do cụ Nguyễn Du khi đi sứ Trung Quốc đã đưa về.Đĩa có hình bánh sáp trẹt, đường kính 13 cm, ĐK tròn 9,3 cm. Đĩa  bằng sứ trắng, vẽ hoa văn men lam và có minh văn, vẽ kiểu một cây mai già, gốc bậm, thân và cành uốn lượn đến giữa lũng đĩa. Bên cạnh gốc mai là một tảng đá, trên mặt đá có một con cú đứng, đầu ngoảnh lên phía những nụ và hoa mai. Trôn đĩa có hiệu đề chữ Hỏn 玩玉? Ngoạn ngọc.Đĩa được vẽ điển tích Mai Hạc là một đề tài mà các nhà Nho xưa rất yêu thích. Điều đặc biệt ở đĩa sứ này là có bút tích của Nguyễn Du qua hai câu thơ chữ Nôm do lò sứ Cảnh Đức Trần (Giang Tây) nhờ cụ Nguyễn Du viết trực tiếp lên đĩa để kỷ niệm nhân chuyến cụ đi sứ đến lò sứ này để đặt làm đồ sứ. Hai câu thơ Nôm trên đĩa phía trên góc phải và phía dưới là gốc Mai và con hạc đứng trên bệ đá được ghi như sau:

Nghêu ngao vui thú yên hà,

Mai là bạn cũ, Hạc là người quen.

Sách Đại Nam thực lục/Quốc sử quán triều Nguyễn (T.1.- H., Giáo dục, 2006.- Tr. 650, 858) có ghi về Nguyễn Du:

Bính Dần, Gia Long năm thứ 5 [1806] Lấy Nguyễn Du là Đông các học sĩ…

Quý Dậu, Gia Long năm thứ 12 [1813]… tháng 2… Lấy Cai bạ Quảng Bình là Nguyễn Du làm Cần chánh điện học sĩ, sung Chánh sứ sang cống nước Thanh (hai lễ cống Tân Mùi, Quý Dậu. Thiêm sự Lại bộ là Trần Văn Đại và Nguyễn Văn Phong) sung Giáp Ất Phó sứ.

Như vậy, cụ Nguyễn Du được triều vua Gia Long năm 1813 cử đi sứ Trung Hoa và trong chuyến đi sứ này, cụ đã đến lò sứ Giang Tây để đặt làm đĩa sứ theo ký kiểu triều Nguyễn và được nghệ nhân lò này xin bút tích chữ Nôm. Về xuất xứ của đồ sứ ký kiểu có bút tích chữ Nôm của Nguyễn Du đã được nhà sưu tập cổ vật Vương Hồng Sển nghiên cứu rất kỹ và có chứng minh ghi chép lại trong các sách về thú chơi cổ vật, xuất bản từ trước giải phóng.

Đặc biệt khi nhà nghiên cứu văn hóa xứ Nghệ người Pháp là HIPPOLYTE LE BRETON, nguyên Đốc học Trường Quốc học Vinh khi nghiên cứu về gia tộc họ Nguyễn Tiên Điền đã phát hiện chiếc đĩa Mai Hạc Nguyễn Du đi sứ Tàu đưa về có bút tích của chính mình trong cuốn sách An Tĩnh cổ lục (LE VIEUX AN - TINH). Đoạn văn nói về việc đó như sau:

Nhờ có gia phổ họ Nguyễn Tiên Điền, tôi còn phát hiện được một điều nữa mà tôi rất vui lòng thông báo cho các chuyên gia về các bộ đồ sứ Trung Quốc. Đây là những đồ sứ mà người ta chỉ còn tìm được ở trong các gia đình của con cháu hay bà con xa gần trong họ. Các thứ đồ ấy tập hợp lại làm thành bộ đồ sứ đầy đủ, dùng trong các bữa tiệc vào những ngày thịnh lễ cuối thế kỷ XVIII. Hình trang trí chính của các thứ đồ ấy là cây mai và con chim hạc, nó "có một giá trị tượng trưng" rất gần gũi với tâm hồn của các nhà thơ Hán Việt, và nhất là câu thơ của Nguyễn Du. Dưới đây là bối cảnh của việc chế ra bộ đồ sứ này. Trong một cuộc đi sứ sang Trung Quốc, Nguyễn Du đã có dịp đến thăm một xí nghiệp làm đồ sứ ở Quảng Tây. Người "thầy thợ" đồ sứ Trung Quốc vốn biết tài năng của nhà thơ An Nam, đã yêu cầu Nguyễn Du ban cho cái vinh dự đề thơ tặng lên bộ chén đương làm. Nguyễn Du liền cầm bút chấm chất cát hoàng, đề vào bên cây mai và chim hạc hai câu thơ dưới đây:

Nghêu ngao vui thú yên hà

Mai là bạn cũ, hạc là người quen

Câu thơ sau có thể coi là câu châm ngôn của các nhà thơ An Nam. Sau khi nung xong tất cả những chiếc đồ sứ mang hình mẫu trang trí như thế, ông ta đều đưa tặng Nguyễn Du và, để tỏ lòng kính mộ một nhà thơ đến thăm, ông đã cho phá tất cả những khuôn mẫu. Thành ra bộ đồ sứ đưa tặng là bộ đồ sứ độc nhất làm theo kiểu đó.⁽¹⁾

Sau này nhiều người thích đĩa sứ loại này nên đã tiếp tục đặt hàng làm, nhưng vì nghệ nhân là người Trung Quốc, chỉ thạo chữ Hán đồ lại chữ Nôm (vì họ không biết chữ Nôm) nên chữ viết thường có hiện tượng không ngay hàng thẳng lối, hoặc bị thừa thiếu nét, trông rất xấu, thậm chí có đĩa chữ viết rất ngô nghê. Xem kỹ các đồ sứ có vẽ tích Mai hạc ở nhiều nơi, chúng tôi thấy chưa có cái nào đẹp và viết chữ Nôm chuẩn như chiếc đĩa mai hạc này. Đại thi hào Nguyễn Du là vĩ nhân truyện Nôm, nên chữ Nôm rất chuẩn và đẹp, xứng với bút tích trên chiếc đĩa này.

Chú thích:

1. HIPPOLYTE LE BRETON. LE VIEUX AN - TINH.- Nghệ An, NXB Nghệ An - Trung tâm Văn hóa ngôn ngữ Đông Tây, 2005.- Tr. 125-126.