Đề tài mối quan hệ với chính quyền bao giờ cũng quan trọng đối với văn học Nga. Còn đối với văn học Xô viết và các nhà văn Liên Xô từ những năm 30 đến 50 của thế kỷ trước, mối quan hệ với Stalin có ý nghĩa sống còn. Nhiều nhà văn bị đàn áp, nhưng cũng có một số được lãnh tụ đặc biệt ưu ái. Bài viết sau đây của nhà sử học Roy Medvedev, nhân vật bất đồng chính kiến dưới thời Brezhnev, Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô từ năm 1990-1991, nói về thái độ của Stalin và các lãnh tụ Liên Xô khác đối với văn học và nhà văn.

Nhà sử học Roy Medvedev

- Thưa ông, Stalin có một thư viện rất lớn. Lãnh tụ nói rằng ông ta đọc 500 trang mỗi ngày, bao gồm các loại tài liệu, công văn, báo cáo, nhưng cũng có cả  tác phẩm văn học. Thời trẻ, Stalin làm thơ và đã được đăng. Sách có ý nghĩa như thế nào đối với ông ta?

- Chính xác là 300-500 trang. Sách rất có ý nghĩa đối với Stalin. Ông ta mê đọc sách khi còn học ở chủng viện, năm 13-15 tuổi. Đối với ông đó là một cách nắm vững tiếng Nga, ngoài ra, bản thân ông một thời cũng mơ ước trở thành nhà văn - và đã viết 15 bài thơ khá hay. Chúng được công bố trên các báo của Gruzia, sau đó được dịch và đăng trên tờ phụ trương của tạp chí “Tia lửa nhỏ”. Thời bấy giờ, Stalin đọc rất nhiều tác phẩm văn học Gruzia. Nhà văn yêu thích của ông là Aleksandr Kazbegi. Stalin lấy bí danh Koba, tên một chiến sĩ đấu tranh cho nền độc lập của Gruzia và tự do của nông dân trong cuốn tiểu thuyết của Aleksandr Kazbegi. Những kẻ phê phán Stalin, trong đó có Trotsky, viết rằng ông ta không đọc gì và không biết gì. Đây là một sự xuyên tạc - Stalin đọc rất nhiều và luôn luôn yêu văn học.

Khi giới chóp bu Liên Xô chuyển đến điện Kremlin, Stalin, Kamenev, Trotsky và những người khác bắt đầu thành lập thư viện. Sách được thu thập từ các thư viện lớn của các nhà quý tộc và thương nhân chạy trốn khỏi nước Nga. Có một kho sách khổng lồ, từ đó các chuyên gia chọn sách cho các nhà lãnh đạo Liên Xô theo danh mục của họ. Stalin  thành lập thư viện đầu tiên gồm 10.000 cuốn sách, sau đó tăng lên 20.000. Trong số này, ít nhất 1/5 là sách văn học. Stalin đọc văn học Gruzia bằng tiếng Gruzia, ông biết một ít tiếng Đức. Stalin có thể đọc tiếng Đức khá thành thạo, nhưng ông không đọc tiểu thuyết Đức trong nguyên bản.

Hồi học ở chủng viện, Stalin đọc nhiều văn học cách mạng. Nhà văn yêu thích của ông là Victor Hugo. Khi đi đày ở Turukhansk (tỉnh Krasnoyarsk), Stalin đã thành lập  thư viện đầu tiên - bạn tù của ông, một nhà sưu tập sách qua đời, Stalin được kế thừa toàn bộ sách. Đó là một thư viện lớn, gồm sách chính trị, lịch sử và nghệ thuật. Trong thời Nội chiến, Stalin không đọc sách, ông không có thời gian làm việc đó. Nhưng vào đầu những năm hai mươi, khi cuộc sống dần dần hồi sinh, Stalin được cấp một căn hộ riêng ở Kremlin và hai biệt thự ở ngoại ô Moskva, và ông bắt đầu thành lập một thư viện lớn.

- Điều gì ẩn giấu phía sau thái độ thiên vị của Stalin đối với văn học và nhà văn?

- Stalin quan niệm thế này: trong mọi khoa học, mọi nghệ thuật và lĩnh vực hoạt động của con người, phải có một thủ lĩnh. Trong chính trị, Stalin chính là thủ lĩnh, trong sinh lý học - Pavlov, trong sinh học - Michurin và Lysenko. Ông tư duy theo đẳng cấp: trong văn học phải có một nhà văn hàng đầu, tiếp theo là các nhà văn hạng nhất và hạng hai, còn loại hạng ba ông không quan tâm.
Stalin kết bạn với Gorky, hết sức quan tâm tới ông ta và Gorky trở thành nhà văn số 1 của Liên Xô. Khi Gorky qua đời, Stalin  biến Sholokhov thành nhà văn số 1. Ông công khai coi Mayakovsky là nhà thơ số 1, trong một bức thư gửi Yezhov, người phụ trách Bộ Dân ủy Nội vụ Liên Xô lúc bấy giờ, Stalin viết: "Mayakovsky đã và vẫn là nhà thơ xuất sắc nhất, tài năng nhất của thời đại Xô viết".

Sholokhov được Stalin chiều chuộng nhiều hơn những người khác. Tập 1 và 2 tiểu thuyết "Sông Đông êm đềm" ra mắt độc giả và được mọi người hết sức ngưỡng mộ, còn tập 3 bị Fadeev và Parfenov trì hoãn xuất bản. Họ nói rằng đó là một cuốn tiểu thuyết phản cách mạng, rằng Sholokhov đang trở cờ, ca ngợi quân bạch vệ trong cuộc đấu tranh chống lại hồng quân. Cuốn tiểu thuyết bị ngâm ở nhà in một năm rưỡi, và Sholokhov đến gặp Stalin. Stalin đọc và hiểu rằng điều này không có lợi cho những người Bolshevik, nhưng ông ta cần Sholokhov. Ông đề nghị Sholokhov viết về tập thể hóa, và nhà văn đã thực hiện đề nghị này, đổi lại, Stalin cho phép ông xuất bản toàn bộ “Sông Đông êm đềm”. Sholokhov muốn gì được nấy, tự do hoàn toàn.

Sholokhov được phép tất tần tật. Stalin thậm chí còn cho phép ông ta nói cục cằn. Một lần, Sholokhov đến gặp lãnh tụ lúc say rượu (sau này Sholokhov bị nghiện nặng). Bị Stalin nhắc nhở, ông ta trả lời: "Thưa đồng chí Iosif Vissarionovich, với cuộc sống hiện nay ở vùng sông Đông, ai mà chẳng uống". Ngoài “Đất vỡ hoang” Và “Sông Đông êm đềm”, Sholokhov không viết gì dưới thời Stalin, tất cả những tác phẩm khác đều được viết dưới thời Khruschyov. Stalin đã hình thành thái độ ​​của mình đối với các nhà văn: ông đàn áp số người này, nhưng nuông chiều số kia. Có rất nhiều ví dụ như vậy, từ cú điện thoại của Stalin gọi Bulgakov đến Mandelstam, người mà ông ta không thể cứu.

- Khi Mandelstam bị bắt lần đầu tiên, Stalin rất tức giận, tiếp theo ông viết một bức thư đầy phẫn nộ gửi cho Yagoda, người phụ trách Bộ Dân ủy Nội vụ Liên Xô (1934-1936). Sau đó là cú điện thoại gọi cho Pasternak, người mà sau này Stalin không cho phép đàn áp...

- Còn Yagoda thì mang bài thơ của Mandelstam "Chúng ta sống mà không cảm thấy đất nước dưới chân mình" cho Stalin. Bài thơ chưa bao giờ được chép ra, Mandelstam giữ trong trí nhớ. Nhưng ông không thể cưỡng lại và đã hai lần đọc cho bạn bè của mình. Có ai trong số đó đã tố giác. Kẻ tố giác nói rằng Yagoda chép bài thơ và đưa cho Stalin xem. Tất nhiên, Stalin rất tức giận. Bukharin vội vàng đến gặp Yagoda để bênh vực Mandelstam, Yagoda cho Bukharin xem bài thơ. Bukharin đọc và hiểu rằng không thể cứu Mandelstam, rồi bỏ đi.

Khi bị đi đày, Mandelstam được phép làm việc, và thậm chí đã viết một trường ca khá xoàng về Stalin. Stalin nhận biết sự đầu hàng của Mandelstam, nhưng không tha thứ. Stalin chịu đựng đến một mức độ nào đấy, nhưng khi một người vượt qua lằn ranh đỏ, ông ta hành xử rất tàn bạo.

- Và dù sao: thái độ đó đối với các nhà văn và văn học mang tính công cụ, hay còn một chút rung động nào đó sót lại ở một người từng mơ ước trở thành nhà văn?

- Tôi cho rằng chủ yếu là công cụ. Tất nhiên, có một chút rung động nào đó còn sót lại từ thời trẻ... Stalin thường giao nhiệm vụ cho các nhà văn. Ông ta nói thẳng với Aleksey Tolstoy: "Cần phải viết một cuốn tiểu thuyết về Pyotr Đại đế". Tiểu thuyết “Bánh mì” của Aleksey Tolstoy được viết theo chỉ thị của Stalin.

Tất nhiên, Stalin là một diễn viên tuyệt vời. Một lần, trong một cuộc họp, các nhà văn hỏi: "Thưa đồng chí Iosif Vissarionovich, hiện nay nên viết gì?". Theo thói quen, Stalin im lặng đi bách bộ trong phòng làm việc, rồi quay sang các nhà văn và nói: "Hãy viết sự thật!". Ông ta biết nói những điều to tát, khiến những người có mặt rất ấn tượng. Nhưng các cuộc tranh luận chính diễn ra tại các phiên họp của Ủy ban Giải thưởng Stalin. Ông ta thành lập một ủy ban, ban đầu do Fadeev phụ trách, và tuyển chọn các cuốn sách, Stalin đích thân đề cử một số tác phẩm nào đó cho giải thưởng mang tên mình:

- ...Tại sao các anh lại trao giải nhì cho trường ca “Vasily Tyorkin” của Tvardovsky?

Và họ hiểu rằng trường ca tuyệt vời này xứng đáng nhận giải nhất, nhưng trong đó Stalin không lần nào được nhắc đến và không có Đảng Cộng sản. "Tướng nhà văn", chủ tịch Hội Nhà văn Fadeev từng bị khiển trách vì điều đó và buộc phải viết lại "Đội cận vệ trẻ". Nhưng "Vasily Tyorkin" không bị ra điều kiện như vậy, Stalin rất thích trường ca này.

Stalin yêu mến Tvardovsky ngay từ trường ca đầu tiên "Xứ sở của kiến". Khi các nhà văn lần đầu tiên được tặng huân chương, Tvardovsky chỉ mới 25 tuổi. Hơn nữa, ông ta là con địa chủ và không có tên trong danh sách này. Nhưng Stalin đã đọc "Xứ sở của kiến" và rất thích. Tvardovsky cắt bỏ những đoạn viết về tiêu diệt giai cấp địa chủ.

Stalin hỏi:

- Tại sao ở đây không có Tvardovsky?

Tất cả đều im lặng.

- Tôi nghĩ rằng Tvardovsky xứng đánh được trao Huân chương Lenin ...

Khi nhận huân chương, Tvardovsky vô cùng ngạc nhiên, hóa ra, ông là người đầu tiên trong danh sách các nhà thơ. Như vậy, Stalin đã bổ nhiệm Tvardovsky làm nhà thơ số 1 của đất nước sau Mayakovsky.

Trong số các nhà văn, Stalin ưu ái Simonov hơn cả và đối xử với ông ta rất tốt. Simonov không phải là nhà thơ và nhà viết kịch số một, nhưng dù sao, ông là người khá tài năng và rất dễ dàng, nhanh chóng thực hiện các nguyện vọng của Stalin.

Stalin không thích Demyan Bednyi. Sau cách mạng, Bednyi là vị tướng văn học quan trọng nhất, ông ta sống với các “lãnh tụ" trong điện Kremlin, nhưng không hiểu rằng ở đấy phải rất thận trọng. Một lần, Demyan Bednyi nói với bạn mình rằng không nên cho Stalin đọc sách, vì ông ta để lại dấu vết những ngón tay béo múp của mình trên trang sách. Có người bẩm báo với Stalin, lãnh tụ vô cùng tức giận. Kết quả là Bednyi bị hạ bệ, bị cách hết các chức vụ, tước đoạt mọi thứ, và đình chỉ xuất bản. Thế mà trước đó, họ là bạn thân. Demyan Bednyi không hiểu tại sao ông lại bị đối xử như vậy, còn Stalin không nói gì với ông ta. Stalin không bao giờ tha thứ điều đó.

Stalin, tất nhiên, vốn có mặc cảm về dị tật của mình. Một bàn chân của ông có 6 ngón (theo ghi chép của cảnh sát), với đặc điểm nhân dạng như vậy, các tu sĩ dòng Tên có thể coi ông là con của quỷ. Stalin cực kỳ ghét khi bị gọi là "trán thấp" - Trotsky và Zinovyev mấy lần nói về điều đó và đã phải trả giá đắt.

Mayakovsky viết về Lênin: "Vầng trán anh minh, mênh mông, nhân hậu ...". Còn trán Stalin rất thấp, chỉ hai cm, nằm dưới mái tóc rễ tre. Trên tất cả các bức tranh, trán Stalin được vẽ cao lên, dấu vết của bệnh đậu mùa đã được loại bỏ, mũi được sửa cho thẳng, nên khi những người không quen biết gặp Stalin, họ rất ngạc nhiên vì trông rất khác với các bức chân dung. Khi ngoại hình của mình bị chế giễu, Stalin trả thù, âm thầm, bất ngờ, không hề giải thích. Người chế giễu bị loại bỏ khỏi cuộc sống, hoặc bị thủ tiêu. Mandelstam bị hãm hại bởi  “bộ ria con gián” của Stalin mà ông đã ông viết trong bài thơ định mệnh của mình, và câu thơ "những ngón tay mủm mỉm, giống như những con giun, béo múp".

- Stalin có phải là con người sách vở không?

- Ông ta không phải là con người sách vở, mà là một chính khách gian hùng. Ông ta trân trọng sách, yêu sách, sưu tầm sách, nhưng niềm đam mê chính của ông ta là quyền lực, Stalin thích làm mọi người run sợ trước mặt mình. Ông ta từng nói với các vị tướng: - ... Các vị có run sợ không?

- Qua những ghi chép bên lề sách của Stalin, có thể hình dung gì đó về thế giới nội tâm của con người này không?

- Stalin để lại rất nhiều ghi chép không những trong các cuốn sách của mình. Ông còn nhận xét bên lề những cuốn sách do các nhà xuất bản gửi tới. Thời bấy giờ, những cuốn sách quan trọng đều được các nhà xuất bản gửi cho các bí thư Ban chấp hành Trung ương đọc và sau đó mới đưa phát hành.

Xin nêu một vài ví dụ. Năm 1940, ấn phẩm bốn tập của Bismarck được xuất bản, và tập đầu tiên có lời giới thiệu được gửi đến Stalin. Ông ta đọc rất chăm chú lời giới thiệu. Trong đó viết rằng Bismarck hiểu rõ việc tham chiến trên hai mặt trận là vô nghĩa, và Đức không thể đánh bại Nga. Và điều Stalin viết bên lề khiến các biên tập viên rất ngạc nhiên: "Đừng dọa Hitler!".

Stalin viết về cuốn "Thời thơ ấu và thanh niên của Stalin" của nhà xuất bản Thiếu nhi: "Hoàn toàn không nên xuất bản"

Stalin gạch dưới những lời của Trotsky về sự cần thiết của bạo lực cách mạng, bên lề ông viết: "Chính xác, chính xác".

Trên bìa lót cuốn “Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán” của Lenin, Stalin để lại một nhận xét không liên quan trực tiếp đến nội dung cuốn sách: “1) yếu đuối, 2) lười biếng, 3) ngu ngốc - đây là điều duy nhất có thể gọi là tội lỗi. Mọi thứ khác – trừ những điều nói trên - không nghi ngờ gì nữa, là đức hạnh!"

Trong cuốn “Giáo trình lịch sử Nga” xuất bản năm 1916, Stalin gạch dưới những dòng viết rằng Thành Cát Tư Hãn đã giết nhiều người, và viết: "Cái chết của kẻ bại trận cần thiết cho sự thanh thản của người chiến thắng!"

Năm 1931, sau khi đọc truyện vừa của Andrey Platonov, “Makar, kẻ hoài nghi” trên tạp chí “Đất hoang đỏ”, Stalin viết bên lề: “Nhà văn tài năng, nhưng đồ đểu! Chúng ta biết về số phận bi thảm sau này của Platonov: nhưng dù sao ông cũng không bị giết.

Trong một cuốn từ điển, đối diện với thành ngữ nói về tình yêu của người dân dành cho một vị lãnh tụ, Stalin đã viết bên lề: "Thà để họ sợ còn hơn yêu".

Và Stalin đã làm điều đó một cách hoàn hảo. Ông ta là con người khôn lường và rất nguy hiểm.

- Sau khi Stalin qua đời, thái độ của những người lãnh đạo đất nước đối với văn học thay đổi như thế nào?

- Khruschyov vẫn giữ được sự quan tâm văn học như Stalin. Bản thân ông ta không thích đọc và không viết gì, vì ít học, nhưng các thư ký đã đọc sách cho ông ta nghe. Chúng ta rất biết ơn Khruschyov vì ông đã đánh giá cao truyện vừa “Một ngày trong cuộc đời Ivan Denisovich” của Solzhenitsyn. Bộ Chính trị phản đối việc công bố tác phẩm này, nhưng ông nói rằng "một truyện vừa hay về người lao động” cần được công bố. Và ông đã đòi công bố bằng được.

Một lần, khi Khruschyov đi nghỉ ở miền Nam, ông ta mời các nhà văn đến gặp, trong đó có Erenburg và Tvardovsky. Mọi người đều uống chút rượu, không khí vui vẻ, và Tvardovsky đọc trường ca châm biếm của mình "Tyorkin ở thế giới bên kia". Ông viết từ năm 1954, đã sửa chữa nhiều lần, nhưng không đưa xuất bản, vào thời điểm đó là không thể. Mọi người đều cười, và Khruschyov nói rằng có thể công bố trường ca này. Khruschyov vốn là người hay thay đổi và có thể hủy bỏ quyết định của mình, vì vậy Adzhubey, con rể của Khruschyov, Tổng Biên tập báo “Izvestia”, đã ra lệnh đăng trường ca này trên tờ báo của mình ngay ngày hôm sau. Các nhân viên kiểm duyệt không thể ngăn cản điều này. Họ đề nghị Adzhubey bỏ một số dòng, nhưng Adzhubey và Tvardovsky không đồng ý. Lần tiếp theo, trường ca này được tái bản vào thời cải tổ, sau khi Tvardovsky đã qua đời.

Khruschyov đã phục hồi danh dự cho Erenburg, người bị thất sủng dưới thời Stalin. Khruschyov không mặn mà lắm với Erenburg, nhưng cần nhà văn để giao tiếp với các nhà hoạt động văn hóa châu Âu.

Khruschyov rất hay can thiệp vào công việc văn học. Ông thường tập hợp các nhà văn tại biệt thự của mình và diễn thuyết trước mặt họ - lần đầu tiên, theo tôi, vào năm 1957. Sau đó, những bài diễn thuyết này được công bố trên báo “Sự thật”. Khruschyov công kích Pasternak vì “Bác sĩ Zhivago”, và đây là khởi đầu của các vụ đàn áp. Ông ta chửi mắng Pastrenak rất thậm tệ, công khai gọi nhà văn là "đồ lợn". Toàn bộ tiền nhuận bút tiểu thuyết “Bác sĩ Zhivago” xuất bản ở Ý, được gửi đến Liên Xô trong một chiếc vali, đều bị tịch thu, người tình của Pasternak và con gái của bà bị bắt.

Khruschyov bảo trợ một số nhà văn, ông thậm chí bay đến gặp Sholokhov bằng máy bay. Trong một chuyến công tác miền Nam, Khruschyov ra lệnh hạ cánh tại làng Vyoshenskaya, để làm điều đó, người ta đã xây dựng một bãi đáp tại đây. Ông cũng muốn Sholokhov trở thành nhà văn chính của mình.

Brezhnev không yêu văn học và không đọc gì cả. Ông ta thích điện ảnh. Người ta chiếu những bộ phim bị kiểm duyệt nghi vấn cho Brezhnev xem, và ông ta thường tỏ ra khá rộng lượng đối với chúng. Brezhnev thích phim hành động của Mỹ hơn văn học, ông ta chưa bao giờ gặp Sholokhov. Một lần, trong cuộc rượu với bạn bè của mình, Sholokhov uống khá nhiều, và nói: “Stalin luôn luôn tiếp tớ khi tớ cần. Khruschyov bay đến gặp tớ ở làng Vyoshenskaya. Còn...(nhà văn dùng từ tục) không cho tớ gặp!"

- Còn các lãnh tụ khác thì sao?

- Andropov rất yêu văn học. Ông đọc rất nhiều và giống như Stalin và Lenin, có một trí nhớ tuyệt vời, thuộc lòng hàng trang sách. Andropov đánh giá cao các tiểu thuyết của Okudzhava. Gorbachyov không đọc sách văn học, Yeltsin cũng thờ ơ với văn học. Tôi không biết Putin có yêu văn học không. Ông ta đọc rất nhiều, nhưng chủ yếu là sách lịch sử và chính trị...
Trần Hậu dịch  (Theo iz.ru)