VHNA: Trong bối cảnh văn chương đang ngày càng bị xem nhẹ, cho dù vai trò của nó với cuộc sống từ xưa đến nay đã được nhiều người khẳng định. Một trong những chức năng của văn chương là tăng sự thấu cảm ở người đọc, là khiến con người xích lại gần với nhau hơn. Bài này của Beth Ann Fennelly, giảng viên Trường Đại học Mississippi, tiếp tục khẳng định điều này bằng cách dựa vào các công trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc.

Các chuyên ngành ngữ văn Anh, giống như tất cả các chuyên ngành nhân văn, đang ngày một xuống cấp. Chỉ riêng ở Mỹ, một phần ba số bằng cấp từ các trường đại học khai phóng đã được cấp trong lĩnh vực nhân văn trước năm 2011; bây giờ chỉ là một phần tư. Tại các trường đại học nghiên cứu, bằng cấp khoa học nhân văn đã giảm từ 17% xuống 11%.

Vì vậy, ở một khía cạnh nào đó, có thể thấy người ta càng ngày càng ít học văn chương hơn. Nhưng đoán xem có gì khác ở bên ngoài không? Sự thấu cảm. Một nghiên cứu khảo sát 15.000 sinh viên đại học đã cho kết quả là những sinh viên này đạt được mức độ thấu cảm thấp hơn 40% so với những người trong quá khứ.

Kết nối là gì? Tôi đã đứng lớp dạy văn hai thập kỷ qua, và điều tôi vô cùng tin tưởng - và đây cũng là điều mà lĩnh vực khoa học thần kinh văn học đang bắt đầu chứng minh - là văn học khiến chúng ta thấu cảm hơn.

Chúng ta thất vọng hay thông cảm với việc Hamlet miễn cưỡng trả thù cho cha? Khi Jane Eyre nhận ra Rochester đã kết hôn, chúng ta có khích lệ cô ấy bỏ trốn khỏi Thornfield hay khuyên cô ở lại?

Khi đọc sách, chúng ta so sánh hành động của nhân vật chính với những gì chúng ta cũng có thể làm trong một tình huống tương tự hoặc những gì đã làm trong quá khứ. Chúng ta vừa đọc vừa tư duy, suy nghĩ thông qua một nhân vật và điều đó giúp chúng ta phát triển sự nhạy cảm xã hội, được thể hiện một cách tài tình qua bài kiểm tra “đọc ý nghĩ trong mắt”. Trong nghiên cứu này, những người tham gia khảo sát được xem một loạt các bức ảnh tỷ màu xám được cắt xén, để chỉ để lộ đôi mắt của một người. Sau đó, họ được yêu cầu xác định biểu hiện trong mắt từ bốn lựa chọn. Hóa ra, những người đọc tiểu thuyết thường đạt điểm cao hơn trong bài kiểm tra này, và tôi nghĩ đó là bởi vì đọc sách giúp chúng ta thực hành tiếp nhận quan điểm của người khác. Vì định kiến, chúng ta có thể cho rằng những con mọt sách như những kẻ cô đơn ăn bám, vụng về trong xã hội, nhưng đọc văn học giúp chúng ta đọc kẻ khác.

Bằng trò ảo thuật nào sách có thể đưa chúng ta vào cơ thể của một người khác? Nhìn vào bộ não - cụ thể là nhiều vùng tương tác và phối hợp khi chúng ta đọc - chúng ta có thể thấy manh mối.

Một trong những tác giả yêu thích của tôi là Jane Austen, và trong một trong những nghiên cứu tâm đắc nhất của tôi, các nghiên cứu sinh ngành văn học đã được giao đọc một cuốn tiểu thuyết của Jane Austen - nhưng không phải nằm dài trên ghế mà đọc. Thay vào đó, họ đọc Austen bên trong một Máy MRI, mô tả hoạt động của não bằng cách phát hiện những thay đổi trong lưu lượng máu. Natalie Phillips, nhà nghiên cứu văn học chủ trì nghiên cứu này, đưa ra giả thuyết rằng các đối tượng, trong khi đọc, sẽ trải qua sự gia tăng lượng máu đến các vùng não có vai trò xử lý ngôn ngữ. Trước sự ngạc nhiên của cô, nghiên cứu sinh đã trải qua một sự gia tăng mạnh mẽ lượng máu trên toàn bộ não, với máu chảy đến các vùng não không liên quan đến xử lý ngôn ngữ.

Giả sử bạn đọc một đoạn văn mô tả nhân vật chạy xuyên qua một khu rừng. Bạn cứ nghĩ thùy thái dương bên trái, khu vực chịu trách nhiệm xử lý ngôn ngữ, sáng lên. Có sáng - nhưng vỏ não vận động của thùy trán, nơi điều phối các chuyển động của cơ thể cũng vậy. Giả sử bạn đọc các từ “hoa oải hương” hoặc “cà phê” hoặc “quế”. Như chúng tôi mong đợi, bạn sẽ có hoạt động ở thùy thái dương trái nhưng ngoài ra còn có hoạt động ở vỏ khứu giác, hoạt động này sẽ sáng lên tương tự khi bạn thực sự ngửi thấy những mùi hương đó.

Loại hoạt động này không xảy ra với sách phi hư cấu dựa trên thực tế, chẳng hạn như báo chí chính trị, phê bình phim hoặc sách hướng dẫn lắp ráp giá sách Ikea. Sách hướng dẫn Ikea đó có thể giúp bạn tạo ra một tủ sách tuyệt vời, nhưng nếu bạn muốn bộ não của mình tỏa sáng như pháo hoa vào ngày 4 tháng 7, bạn cần phải xếp sách của Jane Austen vào tủ sách đó (và đọc).

Có ứng dụng thực tế nào cho việc tăng cường kết nối não bộ này không? 

Điều gì sẽ xảy ra nếu tôi nói với bạn rằng sự thấu cảm mà chúng ta dành cho các nhân vật có thể khiến mọi người bớt phân biệt chủng tộc hơn? Đó là điều đã được chứng minh bởi Dan Johnson, người đã sử dụng Saffron Dreams , một cuốn tiểu thuyết dưới góc nhìn của một phụ nữ Mỹ gốc Hồi giáo, để xem liệu việc đọc thấu cảm có thể làm giảm thành kiến về chủng tộc hay không. Để thực hiện nghiên cứu của mình, Johnson chia những người tham gia khảo sát thành hai nhóm. Một nửa trong số họ đã đọc một trích đoạn dài 3.000 từ. Một nửa còn lại đọc bản tóm tắt 500 từ của đoạn trích đó, bản tóm tắt này có tất cả các sự kiện nhưng không có cuộc sống nội tâm phong phú của nhân vật, đối thoại hoặc ẩn dụ, hoặc các mô tả cảm xúc chi tiết vốn làm cho một cuốn sách trở nên sống động. Sau đó, những người tham gia được xem những bức ảnh mà Johnson mô tả là “những khuôn mặt không rõ ràng của người Ả Rập-Da trắng”, một số bức ảnh cho thấy các nhân vật tỏ ra tức giận. Khi được yêu cầu xác định chủng tộc của người trong bức ảnh, những người tham gia khảo sát đọc tóm tắt dựa trên thực tế có khả năng phân loại khuôn mặt giận dữ của người Ả Rập một cách không đồng đều. Sự thiên vị này không có ở những người đọc đoạn trích giàu tính xúc cảm.

Trẻ em cũng vậy, chúng cũng có thể cải thiện cách nhìn nhận của mình về các nhóm bị kỳ thị thông qua việc đọc sách, như đã được chứng minh trong một nghiên cứu, nghiên cứu này sử dụng tập Harry Potter đầu tiên ở Ý, một quốc gia mà người nhập cư thường bị kỳ thị. Nhóm đối chứng đọc một đoạn văn mà Harry nhận được cây đũa phép đầu tiên của mình. Nhóm còn lại đọc một đoạn văn liên quan đến thành kiến, trong đó Draco Malfoy, một phù thủy thuần chủng tóc vàng gớm ghiếc, gọi bạn của Harry là Hermione là “một con Mudblood nhỏ bé bẩn thỉu”. Một tuần sau, thái độ của bọn trẻ được đánh giá, và những người đọc những đoạn văn nói về thành kiến đã cải thiện đáng kể thái độ của chúng đối với người nhập cư.

Những phát hiện này khiến tôi nghĩ đến những sinh viên trong Khoa tôi, những người đang băn khoăn có nên chọn học chuyên ngành ngữ văn vì họ muốn thành công hay không. Nếu qua khái niệm "thành công", họ muốn nói đến mức lương khởi điểm trung bình cao nhất, có lẽ tôi nên dẫn họ từ Khoa ngữ văn đến Khoa Quản trị kinh doanh. Nhưng nếu thành công có nghĩa là giúp tạo ra một thế giới hài hòa hơn, hãy giữ họ lại.

Tôi biết một số người chơi bóng đá ảo; Tôi chơi trò chơi seminar ảo và “người chơi” của tôi là những người cần khả năng kết nối não bộ ở mức độ cao nhất mà văn chương tạo ra - cụ thể là các nhà lãnh đạo thế giới và các nhà hoạch định chính sách. Ta hãy hình dung, giả sử trước khi bắt đầu chiến dịch quân sự ác liệt, các nhà lãnh đạo phải đọc một cuốn tiểu thuyết từ quan điểm của một người lính phe địch. Ta hãy hình dung, giả sử trước khi cắt giảm các dịch vụ xã hội, các nhà lập pháp phải sống cuộc sống nội tâm của một người đang hưởng phúc lợi. Ta hãy hình dung, giả sử các nhà lãnh đạo không thể tuyên án tù hoặc đưa ra chính sách nhập cư cho đến khi họ vượt qua kỳ thi giữa kỳ của tôi. Chúng ta sẽ có một thế giới trong đó các quyết định được dựa trên trí tưởng tượng thấu cảm, được xử lý bởi bộ não trải qua sự gia tăng lưu lượng máu đến nhiều vùng của bộ não.

Tôi đã thảo luận về tất cả những cách mà văn học dạy cho chúng ta về tình cảm, nhận thức và tinh thần, nhưng tôi muốn kết thúc bằng những gì nó đem lại cho chúng ta sự khoan khoái.

Đừng đọc vì sách tốt cho bạn. Hãy đọc vì đọc sách là tốt. Thưởng thức tinh túy của một cuốn tiểu thuyết thì không tuyệt lắm sao? Đọc sách không chỉ giúp chúng ta cảm nhận mà còn giúp chúng ta cảm nhận tốt hơn. Sách giúp chúng ta bớt bị cô lập hơn. Như James Baldwin đã từng nói, "Bạn nghĩ rằng nỗi đau và con tim tan vỡ của bạn là điều chưa từng có trong lịch sử thế giới, nhưng rồi bạn đã đọc."

Điều tốt đẹp nhất từ khoa học thần kinh văn học là bộ não xinh đẹp của chúng ta rất dễ thay đổi. Chúng ta có thể thay đổi tư duy của mình, theo nghĩa đen.

Vậy tại sao ta lại không thử xem sao? Lạc vào trong một cuốn sách. Cũng có nghĩa là: Đi tìm chính mình. Và, trong khi bạn tìm được chính mình, hãy cố tìm những kẻ khác trong chúng ta.

(Nguồn: https://ideas.ted.com)

          Nguyễn Duy Bình dịch