Tương Dương là huyện miền núi ở Nghệ An có nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số sinh sống, riêng dân tộc Thái có 3 nhóm là; nhóm Hàng Tổng, Man Thanh và Tay Mười. Cũng giống đồng bào các dân tộc anh em khác, đồng bào Thái rất chú trọng việc thờ cúng tổ tiên, nhất là ngày Tết Cổ truyền. Tuy nhiên, mỗi một nhóm Thái có sắc thái riêng trong hình thức bố trí mâm cúng ngày Tết, người Thái gọi là “Xở phí hươn mự Tết”. Với nhóm Thái Tay Mười có nét khác lạ so với 2 nhóm anh em đồng tộc là Hàng Tổng và Man Thanh.

 Mâm cúng chính trong ngày Tết của dân tộc Thái, nhóm Tay Mười

Tìm hiểu về phong tục đón Tết của đồng bào Thái nhóm Tay Mười ở thị trấn Thạch Giám, huyện Tương Dương, chúng tôi được bà Vang Thị Hiền cho biết, người Thái nhóm Tay Mười ăn Tết có vài nét riêng khác với 2 nhóm cùng dân tộc, nhất là trong mâm cúng. “Gia đình chúng tôi thường tổ chức Tết vào sáng mùng 1. Vào trước Tết thì chuẩn bị các thứ đồ giàng (các món hong khói). Đúng sáng mồng 1 Tết phải làm sớm và phải có các thứ: khàu hang (Xôi cốm), khàu đái (xôi trắng), mọc cá, riêng mọc cá có 2 loại, loại gói thường, loại gói hình sừng trâu gọi là Pá khàu chằm. Còn cá giàng cũng có 3 loại; giàng phẻ, giàng cả con và giàng miếng, ngoài ra còn cá nướng tươi, tất cả bày ra 3 mâm, trong đó mâm chính phải có đầu, mông, đuôi lợn, khàu hang, bánh chưng cắt miếng, còn mâm thứ có các loại cá, mọc và xôi trắng, mâm thứ tiếp có đầy đủ các món mà gia đình chuẩn bị được” - bà Hiền cho hay.

Để chuẩn bị các món cho lễ cúng Tết, các thành viên trong gia đình bà Hiền phải chuẩn bị từ rất sớm

Cá cúng Tết phải được nướng trên than hồng

Mâm cúng thứ trong ngày Tết của dân tộc Thái, nhóm Tay Mười

Thường người Thái, hệ Tay Mười tổ chức Tết và cúng tổ tiên vào sáng mùng 1, nhưng để chu tất trong lễ cúng, họ thường chuẩn bị từ chiều ngày 30 Tết. Ngay từ sáng sớm nhà nào cũng mổ một con lợn, bốn chân và đầu, phần hông đuôi để cúng tổ tiên, phần nạc làm thịt giàng, ba chỉ và toàn bộ lòng làm sạch, luộc chín... Tất cả các món ăn truyền thống được các mẹ, các chị khéo tay chế biến với mắc khén (tiêu rừng), ớt bột, thảo quả, mỗi thứ đều được bày 2 bát hoặc đĩa, đặt chồng lên nhau bày gọn lên mâm. Đặc biệt không thể thiếu các món xôi như; xôi trắng, khầu hang hay còn gọi là xôi được đồ từ những hạt cốm xanh nõn, cơm lam, nhọc chuột, bánh chưng, bánh tét và bánh sừng trâu. Ông Vi Văn Hoàng - Một trong những thầy mo được tín nhiệm trên địa bàn thị trấn Thạch Giám, huyện Tương Dương cho biết thêm về sự khác biệt, độc đáo trong mâm cúng của người Thái hệ Tay Mười. “Trong lời cúng của mỗi dân tộc cũng khác, vì mỗi phong tục của mỗi dân tộc khác nhau, nên trong lời phải kể những sản vật gia chủ chuẩn bị được để xin tổ tiên. Trong mâm của người Thái nhóm Tay Mười, họ bày tất cả các sản vật đồ đoàn lên mâm đồng hoặc mâm nhôm đặt lên trên mâm mây gọi là Phướn Toong gồm có: bạc nén, cuộn vải bông dệt, váy, vòng bạc, đủ 10 chén rượu, 10 bát nước chè xanh”. 

Trong 70% dân số là đồng bào dân tộc Thái, sinh sống trên địa bàn huyện Tương Dương thì nhóm Tay Mười chiếm khoảng 30%, họ thường sống ở các xã vùng trong và một số xã dọc Quốc lộ 7. Nhìn chung mọi sinh hoạt và phong tục, tập quán của họ phần lớn giống với hai nhóm đồng tộc. Nhưng trong các lễ vật cúng Tết có phần khác hơn, ngoài những lễ vật ra thì trên bàn thờ ngày Tết của họ còn phải có hai cây mía, tượng trưng cho chiếc thang để tổ tiên về ăn Tết cùng với con cháu. Trong bài cúng đầu năm mới, cũng giống như các nhóm Thái khác, họ khẩn cầu tổ tiên, trời đất, thần núi, thần rừng ban mưa thuận, gió hòa cho rẫy lúa, nương ngô được mùa, con cháu đầy đàn. Khi thầy mo cúng xong, gia chủ thu mâm cỗ và mời anh em bản trên, mường dưới về chung vui bữa cơm đầu xuân, năm mới. Ông Lô Thanh Long - Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Tương Dương cho biết: “Người Thái ở Tương Dương có 3 nhóm: Hàng Tổng, Man Thanh và Tay Mười. Văn hóa ẩm thực, nhất là trong ngày Tết của các nhóm có sự khác nhau, thể hiện trong số lượng món ăn, cách chế biến. Ngành Văn hóa huyện đang tuyên truyền, khuyến khích đồng bào các dân tộc lưu giữ nét văn hóa đặc trưng riêng của mình”.

Sau khi cúng xong, con cháu hạ mâm và ngồi ăn ngay tại gian thờ (gọi là Tóm Phướn Tết)

Người Thái rất mến khách, họ quan niệm nếu Tết có đông khách đến chơi, cả năm sẽ gặp may mắn. Nên vào dịp Tết, gia chủ còn tiếp đón khách rất chu đáo, khách được mời ăn, mời rượu và mời ngủ lại nhà, các cháu nhỏ được mừng tuổi bằng những chiếc bánh sừng trâu hay ống cơm lam. Đặc biệt dịp này, họ còn hát cho nhau nghe những làn điệu Xuối, Khắp, Lăm Nhuôn da diết, cùng thưởng thức món ngon truyền thống, mời nhau những chén rượu nồng, chúc cho mọi người khỏe mạnh, bản mường yên vui./.