Các ông chủ Trung Quốc

Các nước giàu dùng nhiều cách để tiếp cận đất và tài nguyên của các nước nghèo. Những nước cựu thuộc địa nay lại một lần nữa đứng trước nguy cơ bị bóc lột bằng nhiều thủ đoạn mới và tinh vi hơn.

Bài dịch từ báo Spiegel (Đức) số 31/2009 ra ngày 27-07-2009 vẫn rất nóng hổi với chúng ta. Các tiểu mục do người dịch đặt.

Nhiều quốc gia và các quỹ đầu tư đang tìm mua đất nông nghiệp ở các nước Phi cũng như Á – một mốt kinh doanh nhiều lời, bởi đơn giản giá của đất  ngày càng tăng. Trò chơi tiền tỷ dollar này là hoá thân của Chủ nghĩa Thực dân đang có đất sống tại các nước nghèo.

Sự nhanh nhạy của tư bản

Mỗi một cuộc khủng hoảng đều có kẻ thắng người thua. Và kẻ chiến thắng đang ngôi đây tại phòng Stuyvesant trong khách sạn Marriott ở New York. Cửa sổ kéo rèm kín, ánh sáng vừa đủ. Họ là những chủ đồn điền và nhà quản lý quỹ đến từ Iowa, São Paulo hay Sydney. Họ phải trả 1995 dollar để được tham dự hội nghị đầu tiên về ngành kinh doanh đất nông nghiệp có cái tên là GlobalAgInvesting 2009.

Diễn giả đầu tiên là người của OECD, tổ chức hợp tác kinh tế và phát triển. Màn hình Powerpoint hiển thị những biểu đồ sặc sỡ. Mỗi một lần click gần tới năm 2050 chỉ số của nó đi xuống dần. Đó là chỉ số của đất làm nông nghiệp bị mất dần bởi thay đổi khí hậu, sa mạc hoá, đô thị hoá và nạn nhân mãn. Sự thiếu hụt ngày một hiện rõ hình hài, nó chính là nạn đói.

Theo như tính toán thì đến năm 2050 sẽ có khoảng 9,1 tỷ người sống trên trái đất, nhiều hơn hiện nay cỡ 2 tỷ. Chỉ riêng trong vòng 20 năm tới nhu cầu về lương thực trên thế giới sẽ tăng chừng 50%. “Một dự đoán đầy bi quan”, diễn giả của OECD bổ xung thêm về tương lai thế giới như vậy. Lúc này trông ông ta thật buồn thảm y như cái lời tiên tri của ông ta vậy.

Nhưng đối với đám quý ông và một số ít quý bà trong căn phòng Stuyvesant đó lại là một tin vui, không khí hân hoan rõ trên từng khuôn mặt. Làm sao mà khác được, nạn đói là ngành kinh doanh của họ. Nhân mãn và thiếu đất là một sự kết hợp hoàn hảo cho sự thành công. Lời lãi 20 đến 30 phần trăm trong môt năm không phải là điều dễ thời buổi này.

Nhưng có một điều là họ không hành động như các chuyên gia phố Uôn, họ không chơi trò bắn những khoản tiền lớn qua lại khắp châu lục, họ đặt tiền theo một cách thực thủ cựu: Họ mua hoặc thuê đất, và trên đó họ trồng lúa mỳ hay là họ chăn thả bò. Trong khi đó đất ở châu Âu, châu Mỹ đã không còn nhiều. Để thế vào đó phải tìm ra vùng đất mới, và đất vẫn đang có ở châu Phi, châu Á và Nam Mỹ.

Trò chơi Monopoly mới bắt đầu: các quỹ đầu tư, các nhà bank, các quốc gia tham gia vào cuộc đua sở hữu đất nông nghiệp của thế giới.

Quý cô người Anh với mái tóc đỏ hoe Susan Payne hiện là giám đốc điều hành của quỹ đất lớn nhất ở nam Phi châu. Nó nắm giữ 150 ngàn ha đất tại khắp Nam phi, Sambia và Mosambic. Cô muốn tập hợp thêm nửa tỷ Euro nữa từ các nhà đầu tư.

Cô Payne đề cập đến chuyện chống nạn đói nhưng màn hình powerpoint của cô toàn là hình của những cánh đồng trồng đậu tương với dòng chữ như: “Africa – the last frontier for finding alpha” “Châu Phi – nơi còn lại duy nhất để tìm thấy alpha”. Alpha được định nghĩa là nơi đầu tư với lợi nhuận nhiều, còn rủi ro được hạn chế. Africa là Alpha.

Mặc dù ruộng đất tại miền đất ấm áp này nhiều nơi rất tươi tốt mà vẫn còn rẻ. Tại Sambia 1 ha chỉ có 350 đến 500 dollar trong khi đó tại Argentina hay Hoa kỳ người ta phải trả gấp 10 lần như thế. Năng xuất của 1 ha đất của người nông dân châu Phi từ 40 năm nay vẫn thế, nếu biết cách tưới tắm, thêm một chút phân bón thì chuyện tăng sản lượng và kèm theo nó là lợi nhuận là điều tất nhiên.

Susan Payne cho rằng đó là điều kiện lý tưởng để đầu tư. Các nhà đầu tư khác cũng đồng ý với cô. Susan phải lập thêm quỹ nữa để quản lý nguồn tiền đang ùn ùn chảy vào.

Một lượng lớn nguồn tiền đang tìm chỗ đầu tư sinh lời, và lần này phải thật chắc chắn. Điều thật dễ hiểu sau 2 năm khủng hoảng kinh tế. Bởi vậy trong đám thính giả ngoài các giám đốc điều hành của các quỹ đầu tư mạo hiểm hay quỹ đầu tư ruộng đất còn có các vị khách đến từ quỹ lương hưu và đại diện tài chính của 5 đại học, trong đó có Harvard.

Hàng ngàn quỹ đầu tư lớn nhỏ đang toan tính với một công thức giản đơn, đó là con người cần phải ăn. Công ty quản lý tài sản BlackRock của Mỹ lập một quỹ đất nông nghiểp trị giá 200 triệu dollar, 30 triệu dành riêng để mua đất trồng trọt. Quỹ Investor Renaissance Capital của Nga đã dành được 100 000 ha ở Ucraina. Ngân hàng Đức Deutsche Bank cùng ngân hàng đầu tư Goldman Sachs của Mỹ góp vốn vào các xí nghiệp chăn nuôi heo gà ở Trung quốc. Quyền sử dụng đất cũng được đảm bảo trong hợp đồng.

Lối thoát cho nước nghèo?

Lương thực trở thành một thứ vàng đen mới. Đầu năm 2008, khi lương thực dự trữ khắp thế giới xuống mức thấp nhất trong lịch sử và hậu quả là giá lương thực tăng đột biến làm người ta nhớ đến những năm khó khăn thời khủng hoảng dầu lửa thập kỷ 70. Khắp nơi trên thế giới xảy ra bạo loạn vì bánh mỳ và cơm gạo, 25 nước ngừng xuất khẩu nông lương, trong đó có một số nước hàng đầu về xuất khẩu lương thực.

Tiếp theo là cuộc khủng hoảng thứ hai trong năm 2008, cuộc khủng hoảng kinh tế. Bóng ma nạn đói và bất ổn xuất hiện tạo tiền đề cho cái được gọi là Chủ nghĩa Thực dân tái xuất hiện.

Cái mới lần này là các nước tự nguyện để được thống trị. ông thủ tướng Ethiopia đã từng nói rằng chính phủ của ông “nóng lòng”  muốn để hàng trăm ngàn ha đất cho thuê. Bộ trưởng Nông nghiệp Thổ nhĩ kỳ thì từng tuyên bố: “Hãy lấy bất cứ [đất] nào các người muốn”. Chính phủ Pakistan tranh thủ giữa cuộc chiến chống Taliban sang Dubai để kêu gọi đầu tư vào đất với nhiều ưu đãi về thuế và lới lỏng luật lao động.

Mọi chuyện khơi lên hai niềm hy vọng, một là các nước nghèo có được cơ hội cải tạo nền nông nghiệp lạc hậu, hai là thế giới có thể nuôi sống nổi 9,1 tỷ người trong tương lai. Những thứ cần là kỹ thuật, kinh nghiệm, vốn cũng như giống và phân bón. Với những thứ đó sản lượng có thể tăng gấp đôi, đôi chỗ ở châu Phi có khả năng tăng gấp mười lần. Theo các tính toán cho tới nay thì sản lượng lương thực năm 2080 sẽ sụt giảm từ 3 đến 4% so với đầu thế kỷ.

Các nhà đầu tư có thể sẽ giải quyết được nạn đói gây ảnh hưởng tới 1 tỷ người trên thế giới, điều mà sự trợ giúp phát triển trong hàng thập kỷ qua không đạt được kết quả. Phát triển cho các nước nghèo và lợi nhuận cho giới đầu tư, đó là điều tốt nhất có thể xảy ra.

Không chỉ riêng giới ngân hàng hay giới đầu tư mà cả nhiều chính phủ cũng tham gia vào săn lùng đất nhằm đảm bảo quốc gia của mình chủ động với lương thực. 1/5 dân số thế giới sống tại Trung quốc nơi chỉ có 9% đất trồng trọt. Nhật bản và Hàn quốc là 2 nước nhập khẩu ngô lớn nhất thế giới. Các nước vùng Vịnh nhập khẩu 60% nhu cầu lương thực, trong khi dự trữ nước ngọt chỉ đủ cho 30 năm canh tác.

Điều gì sẽ xảy ra khi bỗng nhiên xuất hiện trở lại các thuộc địa giữa một thế giới hoàn cầu? Ví dụ như một phần Punjab thuộc Pakistan lại là của A-rập Xê-út hay các nhà đầu tư Nga mua một nửa Ucraina? Và điều gì sẽ xảy ra khi ở những nước này có nạn đói? Các ông chủ giàu có người nước ngoài sẽ dựng hàng rào điện quanh điền trang của mình và sử dụng vũ khí để hộ tống nông lương thu hoạch được ra khỏi nước đó? Pakistan hứa sẽ điều 100 000 quân để bảo vệ nông trang của người nước ngoài.

Ai hưởng lợi?

Mua bán đất thời nay là vấn đề chính trị nhạy cảm, thường chỉ các vị nguyên thủ mới biết hết các chi tiết. Hoặc không lại chính các tay tỉnh truởng hám tiền tự chia chác tư túi đất cho kẻ nào trả giá cao nhất, ví dụ như ở Lào hay Campuchia. Những nơi như vậy chính phủ cũng không còn biết được vùng nào còn thuộc chủ quyền của mình.

Có bao nhiêu đất đang thay tên đổi chủ như nêu trên không ai có thống kê chính xác. Theo Viện nghiên cứu Chính sách Lương thực Quốc tế (IFPRI) thì có khoảng 30 triệu ha. Nhưng điều đó cũng không có kiểm chứng, ngay cả các tổ chức của Uno cũng chỉ dựa vào thông tin của các bài báo. World Bank mới thử vận động các chính phủ cho phép xem xét các bản hợp đồng.

Theo đánh giá của chuyên gia kinh tế về chính sách nông nghiệp của Word Bank Klaus Deininger thì có khoảng từ 10 đến 30 phần trăm đất canh tác có thể bị đưa vào cách dạng dự án như vậy. Cho tới nay mới chỉ có một phần nhỏ được ký kết hợp đồng. “Năm 2008 có chuyển biến lớn, số dự án được ký tại một số nước tăng gấp đôi, đôi khi gấp ba”. Nhu cầu thuê mua đất tại Mosambic tăng gấp đôi, chính quyền đã chuyển giao 4 triệu ha cho các nhà đầu tư, một nửa trong số họ đến từ nước ngoài.

Nhưng những thương vụ kịch tính nhất lại được thực hiện bởi các chính quyền hay các tập đoàn, quỹ đầu tư trực thuộc:

* 1,5 triệu ha đất màu mỡ được chính quyền Sudan cho các nước vùng Vịnh, Ai-cập và Hàn quốc cho thuê 99 năm. Điều nghịch lý là Sudan là nước nhận viện trợ lớn nhất thế giới. 5,6 triệu người phụ thuộc vào trợ cấp lương thực.

* Cô-oét thuê 130 000 ha ruộng tại Campuchia

* Ai-cập sẽ trồng ngô và lúa mỳ trên 840 000 ha tại Uganda

* Tổng thống nước CHDC Congo đang mời Nam phi thuê 10 triệu ha đất

* Pakistan để dành cho các quốc gia vùng Vịnh một triệu ha, trong khi Philipin mời chào 1,2 triệu ha

A-rập Xê-út là nước tích cực mua đất nhất. Đầu năm 2009 quốc vương nước này đã tổ chức long trong lễ đón vụ lúa thu hoạch đầu tiên từ nước ngoài. Số lúa này được trồng riêng cho A-rập Xê-út tại quốc gia thiếu đói Ethiopia. A-rập Xê-út hỗ trợ 800 triệu dollar cho chương trình trồng những loại ngũ cốc chiến lược như lúa, lúa mỳ, lúa mạch và ngô tại nước ngoài và tái nhập về nước. Nên nhớ là hồi thập kỷ 90 A-rập Xê-út còn là nước xuất khẩu lúa mỳ đứng thứ 6 trên thế giới. Tại quốc gia xa mạc này thì vấn đề chủ yếu là thiếu nước ngọt, họ muốn dự trữ lượng nước ít ỏi của mình. Nước nào xuất khẩu lương thực chính là nước đó đang xuất khẩu nước ngọt.

Tìm giải pháp chung

Các quốc gia giàu có đang mang tiền, dầu mỏ và cơ sỏ hạ tầng để đổi lấy lương thực, nước ngọt và thức ăn cho gia xúc. Theo Jean-Philippe Audinet của Quỹ Phát triển Nông nghiệp Quốc tế (Ifad) thì thoạt tiên điều đó giống như lời giải cho mọi vấn đề. Ông vui mừng vì những khoản đầu tư vào nông nghiệp, điều ông hàng năm trời tranh đấu. “Đã qua rồi cái thời thực phẩm bị bán với giá rẻ”

Nhưng tại nhiều nước bán đất canh tác như Kasachstan hay Pakistan cũng không đủ nước ngọt. Tại vùng dư thừa nước ở nam Sahara chỉ có Nam phi sản xuất thừa đủ lương thực. Phần lớn các quốc gia khác phải nhập khẩu, và số này đang gia tăng bởi sức ép của nạn nhân mãn. Liệu các nông trang này có thực sự trở thành nguồn cung cấp lương thực hay không?

Ông Audinet của Ifad giải thích. “Cách ký kết hợp đồng dễ dẫn đến việc huỷ hoại cả nhà nước lẫn người nông dân về lâu về dài – và đoạt mất cái quý giá nhất họ có: đó là ĐẤT”. Đặc phái viên của Uno về lương thực Olivier De Schutter còn cảnh báo: “Các nước châu Phi cạnh tranh nhau để kêu gọi đầu tư, họ tự giảm giá lẫn nhau”. Có những hợp đồng cho hàng trăm ha đất chỉ vẻn vẹn 3 trang giấy. Trồng gì, khu đất nào và giá mua hoặch thuê, không có bất cứ điều kiện nào về môi trường. Kể cả các điều khoản về đầu tư  hay trách nhiệm tạo công ăn việc làm đều không có.

Một số hứa hẹn như xây trường học hay làm đường ngay cả khi nhà đầu tư giữ lời hứa thì mối lợi mà nhà nước và người nông dân thu được cũng chỉ là trước mắt. Đất sẽ bị lạm dụng, rừng bị chặt hạ, nguồn nước ngọt cạn kiệt, sự đa dạng sinh học bị ảnh hưởng và các loài đặc thù của địa phương sẽ biến mất. Điền trang của các địa chủ nước ngoài được canh tác theo phương pháp công nghiệp, có vậy mới tạo được ra lợi nhuận đề ra 20% hoặch hơn trong một năm. Nếu đất sau vài ba năm bị thoái hoá, các nhà đầu tư sẽ tìm chỗ khác – giá mua hay thuê đất quá rẻ để mà phải giữ gìn thổ nhưỡng.

Như nhiều chuyên gia khác, Audinet và De Schutter đều ủng hộ hình thức hợp tác nông nghiệp và phản đối bán đất: Giới đầu tư chuyển giao kỹ thuật và vốn, người nông dân làm chủ và cung cấp lúa gạo với giá cố định. Cách thức cổ điển được thực nghiệm nhiều lần đó không thoả mãn giới đầu tư. Họ muốn nắm đằng chuôi, sở hữu và thu nhiều lợi nhuận. Đạt được thoả thuận với hàng ngàn nông dân là điều rất khó.

Số phận người nông dân

Senegal chọn hình thức hợp tác và chống lại việc bán đất. Nhưng Senegal là một nhà nước dân chủ và ổn định. Tại nhiều quốc gia khác nơi chuyện mua bán đất dang diễn ra lại không phải như vậy.

“Một khi lương thực chở nên khan hiếm, nhà đầu tư chỉ cần tìm một chính quyền yếu kém, chính quyền đó sẽ không dám ép buộc điều gì”. Đó là kinh ngiệm của Philippe Heilberg, một doanh nhân Mỹ. Một nhà nước cho phép xuất khẩu lúa gạo cho dù trong nước đang có nạn đói. Bởi vì nhà nước đó bị nạn tham nhũng hay ngập trong nợ nần hay được lãnh đạo bởi một nhà độc tài, nội chiến hay phải xuất khẩu hàng triệu lao động và phụ thuộc vào việc được nhận thị thực và việc làm.

Heilberg đã tìm được một nhà nước như vậy: Nam Sudan, chưa phải là một quốc gia độc lập, đúng hơn là một vùng tự trị. Doanh nhân 44 tuổi người Mỹ, con một nhà buôn cà-phê này đã lập lên quỹ đầu tư Jarch Capital và đang thuê 400 000 ha đất màu mỡ, người giữ nhiều đất nhất Nam Sudan.

Nói đến Nam Sudan là người ta liên tưởng đến nội chiến, trại tỵ nạn và nạn đói, không thể tưởng tượng được đó có thể là nơi trồng cà chua. Heilberg khoe rằng sự nghiệp này là điều tốt cho nhân loại, anh ta sẽ tạo ra việc làm và lúa gạo, tốt đẹp hơn những gì Uno đã làm. Và người mà đã cho Heilberg thuê đất trong vòng 50 năm là Paulino Matip, kẻ không còn muốn mọi người gọi mình là “warlord” (tướng quân) nữa, mà là cựu tướng quân hay phó tổng chỉ huy. Đồng thời cái quá khứ liên quan đến bạo loạn và tội ác chiến tranh không thấy ông ta nhắc đến.

Heilberg giờ đây không đầu cơ chứng khoán mà đặt may rủi vào tương lai chính trị của Nam Sudan. Mười năm nữa Nam Sudan sẽ trở thành một nhà nước độc lập và đất sẽ có giá.

Tại miền tây Kenia chuyện lấy đất đã đi xa hơn. Erastas Dildo 33 tuổi, một tiểu nông sống ở đó, và anh là một hệ số may rủi theo cách gọi trong giới đầu tư. Anh là chủ sở hữu của 3 ha đất màu mỡ, cánh đồng ngô xanh rì cao ngập đầu người, những con bò béo múp như những con hà mã và những cây cà chua nặng trĩu quả. Con sông Yala chảy cách đó không xa trước khi nó hoà nước vào hồ Victoria. Ba căn nhà xây trên đất anh sở hữu, ngô 2 vụ 1 năm, hoa màu và cà chua thì thu hoạch suốt năm. Chỉ riêng ngô mang lại cho anh một năm 3600 euro, một khoản tiền lớn so với điều kiện ở Kenia. Nhưng đấy đã là quá khứ.

Dominion Farm đã gõ cửa nhà Erastas. Dominion Farm là một công ty nông nghiệp của Mỹ đang tạo dựng tại châu thổ Yala này một nông trang rộng 3600 ha trên đất được phép thuê 45 năm với số tiền chỉ có 12 ngàn euro một năm. Nơi đây họ sẽ cho trồng lúa, ngô và hoa màu. Họ rất muốn có thêm 3 ha đất của Erastas Dildo.

Các đại diện của Dominion thương lượng trả cho Erastas 10 cent 1 mét vuông đất. Anh phản đối và giờ họ gây sức ép. Họ có vũ khí mạnh trong tay là đập ngăn nước mà họ mới xây dựng lên. Năm ngoái, khi Erastas chuẩn bị thu hoạch ngô thì cánh đồng ngập trong nước. “Họ sử dụng nước để xua đuổi chúng tôi”, Erastas kể. Khi không được thì họ dùng đến máy ủi, hành hung và thỉnh thoảng cả cảnh sát nữa.

Gondi Olima, thành viên của một tổ chức bảo vệ châu thổ Yala kể: “Dominion đã ký khế ước là sẽ sửa chữa ít nhất một trường học và một bệnh viện tại 2 tỉnh xung quanh, nhưng họ lại đi xua đuổi 400 gia đình”. Thời gian đầu thì có công việc thật, những người ăn công nhật đi rãy cỏ. Nhưng chẳng bao lâu công việc này được làm bằng máy, người trở nên thừa.

Dominion phản đối những cáo buộc và dẫn giải rằng họ đã xây dựng 8 phòng học, thuê người dân làm bảo vệ và tặng 16 xuất học bổng, một trạm xá với giường bệnh và điện khí hoá khu vực.

Có lẽ Erastas và gia đình phải lùi bước giống như khắp nơi khác. Theo World Bank thì ở châu Phi chỉ có 2 đến 10% diện tích đất là có chủ sở hữu hay thuê hợp pháp và thường là ở khu vực thành thị. Một gia đình có thể sinh sống trên mảnh đất thuộc về họ từ hàng chục năm, nhưng họ không có gì để chứng minh sở hữu đất của mình.

Đất hầu như không có để bỏ không. Những người nghèo đều bám vào đất để sống, họ thu lượm hoa trái, rau cỏ, củi hay chăn thả súc vật trên đó. Theo một cuộc điều tra chung của nhiều tổ chức thuộc Uno, luận điệu “đất hoang hoá” được dùng nhiều lần để lấy đất. Đó là cách dễ dàng nhất để thu hồi thật nhiều đất của nông dân. Thực tế tại nhiều nước vẫn có đủ đất canh tác nhưng không hẳn mọi nơi đất đều tốt. Giới đầu tư thì chỉ muốn thứ đất tốt nhất, nơi lại đang có nhiều nông dân sống.

Chính vì thế việc thu hồi đất trên diện rộng có thể trở thành một thảm hoạ. Hơn 50 phần trăm dân châu Phi sống bằng nghề nông. Người nào mất đất là mất tất cả. Ngay cả khi các đại gia đất ứng dụng kỹ thuật hiện đại vào nông nghiệp và thu hoạch lớn cũng không giúp được gì nhiều. Dân châu Phi không đất, không nghề chẳng thể nào mà mua nổi lúa gạo nữa.

World Bank và nhiều tổ chức khác đang chuẩn bị cho ra một quy chuẩn ứng xử cho giới đầu tư. Một bản nghi nhớ đáng ra đã có trong dịp họp hội nghị G-8 tại L’Aquila tháng 7-2009, nhưng các vị nguyên thủ đã không thống nhất được với nhau về nội dung.

Cuộc săn tìm đất vẫn tiếp tục. Dominion đã chiếm giữ được 3200 ha. Philippe Heilberg sắp tới sẽ thuê thêm 600 000 ha. Tại New York, trong phòng họp Stuyvesant một diễn giả đang phác hoạ sự tăng trưởng của loài người: mỗi một phút có thêm 154 người, 9240 người trong một tiếng, 221 760 người trong một ngày. Và tất cả họ đều cần lương thực.

Người dịch: L V L

Nguồn: SPIEGEL