Việc gọi Tiến sĩ cập đệ Đệ nhất danh là Trạng nguyên bắt đầu từ thời Đường. Còn việc gọi Đệ nhị danh là Bảng nhãn, Đệ tam danh là Thám hoa bắt đầu từ thời Nam Tống. Về sau, các thời Nguyên, Minh, Thanh vẫn tiếp tục sử dụng cách gọi đó trong khoa trường. Điều này vốn đã được Triệu Dực người thời Thanh khảo cứu và viết trong sách Cai dư tùng khảo rằng: “Người ta gọi ba người Tiến sĩ đệ nhất giáp trong cuộc thi Đình là Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa. Từ đầu thời Võ Hậu, các Cống sĩ dự thi đứng ở trước điện, xếp thành thứ bậc (đẳng đệ), có lệ tấu trạng ở cửa điện, chính vì thế người đỗ đầu được gọi là Trạng đầu, còn gọi là Trạng nguyên... Cái tên Bảng nhãn chắc chắn bắt đầu xuất hiện từ thời Bắc Tống... Thời Bắc Tống, Đệ tam danh cũng được gọi là Bảng nhãn, chắc là vì nhãn (mắt) thì phải có hai cái cho nên cả Đệ nhị danh lẫn Đệ tam danh đều được gọi là Bảng nhãn. Về sau Đệ tam danh được gọi là Thám hoa, chỉ có Đệ nhị danh mới được gọi là Bảng nhãn... Mãi đến khi nhà Tống chuyển về Nam mới thường gọi Đệ tam danh là Thám hoa”. (Xem Cai dư tùng khảo, quyển 28 Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa).

Tuy nhiên, gần đây một số người nêu ra kiến giải khác, cho rằng việc gọi Tiến sĩ cập đệ Đệ nhị danh là Bảng nhãn, Đệ tam danh là Thám hoa có lẽ là sự nhầm lẫn khởi đầu từ sách Mộng lương lục thời Nam Tống mà ra. Trong thiên thứ 3 Đường Tống dĩ lai khoa cử chi phóng bảng sách Đường Tống khảo thí chế độ sử do học giả người Đài Loan là Hầu Thiệu Văn viết có đoạn: “Theo Mộng lương lục, yết bảng ba người đỗ đầu, Đệ nhất danh Trạng nguyên, Đệ nhị danh Bảng nhãn, Đệ tam danh Thám hoa, đó là chế độ của triều Tống. Vì tác giả cuốn sách này là Ngô Tự Thụ người Nam Tống nên có thể tin cậy được... Nhưng trên thực tế, nếu khảo cứu lệ yết bảng thời Tống thì thấy thuyết về ba người đỗ đầu trong Mộng lương lục là rất đáng nghi ngờ”. Còn học giả Đặng Tự Vũ lại trình bày rõ lý do nghi ngờ của mình trong thiên thứ 2 Tống chi khảo thí chế độ sử, sách Trung Quốc khảo thí chế độ sử như sau: “ Mộng lương lục là sách biên tập (biên tập từ Vĩnh Lạc đại điển), “không biết có bị lẫn lộn với chế độ của đời sau không?”.

Nếu chỉ vì Mộng lương lục là sách do người thời Thanh biên tập mà nghi ngờ tính chân thực của những điều ghi chép trong sách, thì dẫu sao cũng mới chỉ là suy đoán mà thôi. Nay căn cứ vào những ghi chép của người thời Tống để khảo cứu, thì thấy việc gọi Tiến sĩ cập đệ Đệ nhị danh là Bảng nhãn, Tiến sĩ cập đệ Đệ tam danh là Thám hoa quả thực bắt đầu từ thời Tống. Triệu Dực cho rằng bắt đầu từ thời Nam Tống. Người viết bài này thì lại cho rằng có thể bắt đầu sớm hơn, tức sau năm Hy Ninh 6 (1070) đời vua Thần Tông thời Bắc Tống.

Quả vậy, đầu thời Bắc Tống, cả Tiến sĩ cập đệ Đệ nhị danh và Đệ tam danh đều được gọi là Bảng nhãn. Chẳng hạn: Trần Nhược Chuyết đỗ Tiến sĩ cập đệ Đệ nhị danh năm Thái Bình Hưng Quốc 5 (980) đời Tống Thái Tông: “Thời bấy giờ gọi Tiến sĩ cập đệ Đệ nhị danh là Bảng nhãn, Nhược Chuyết vốn chẳng hay chữ cho nên bị gọi là “ông bảng mù” (Theo Tống sử. Trần Nhược Chuyết truyện). Hay như về Tiến sĩ cập đệ Đệ tam danh Chu Nghiêm thời Chân Tông niên hiệu Hàm Bình nguyên niên (998), (Xem Tống hội yếu tập cảo bổ biên, phần Cử tử, trang 336), Vương Vũ Xưng có làm bài thơ nhan đề: Tống đệ tam nhân Chu Nghiêm Quang Bối tòng sự Hòa Châu (Tiễn Tiến sĩ cập đệ Đệ tam danh Chu Nghiêm Quang Bối đi công cán ở Hòa Châu), trong đó có câu rằng: “Bằng thuyền đông hạ Lịch Dương hồ, Bảng nhãn khoa danh thích hạt sơ” (Nghĩa là: Đi thuyền xuôi xuống phía đông tới hồ Lịch Dương, Bắt đầu thời mũ áo khoa danh Bảng nhãn), (Xem Tiểu súc tập quyển 11). Qua đó có thể thấy Đệ tam danh cũng được gọi là Bảng nhãn. Tuy nhiên, trong quyển 3 sách Vân Lộc mạn sao do Triệu Nhan Vệ người thời Nam Tống soạn có đoạn: “Người ta coi Trạng nguyên Đệ nhị danh là Bảng nhãn, Đệ tam danh là Thám hoa lang”. Câu này phản ánh hai vấn đề: Trạng nguyên thời Tống có thể bao gồm Tiến sĩ Đệ nhất danh, Đệ nhị danh và Đệ tam danh, nhưng nó đã có sự chuyển biến mang tính định hình hóa theo chiều hướng Đệ nhất danh dành riêng để gọi Trạng nguyên, Đệ nhị danh là Bảng nhãn, Đệ tam danh là Thám hoa. Vấn đề quan trọng là ở chỗ người ta bắt đầu gọi Đệ tam danh là Thám hoa từ bao giờ ? Thám hoa vốn có tên là Thám hoa lang, bắt đầu xuất hiện ở thời Đường. Thời bấy giờ Tiến sĩ sau khi đỗ, có lệ xuất tiền, mở hội. Trong hội thưởng hoa ở Hạnh Viên, người ta chọn ra hai người trẻ tuổi nhất trong số các Tiến sĩ gọi là Thám hoa lang và bắt làm thơ phú. Đầu thời Tống vẫn giữ nguyên lệ cũ, từ Đường trở đi, các kỳ yết bảng đều có”. Đến thời Bắc Tống đời vua Thần Tông niên hiệu Hy Ninh 6 (1033), Trạng nguyên Dư Trung xin bãi bỏ lệ yến tiệc, thăm hoa (thám hoa), (Xem Tống hội yếu tập cảo. Tuyển cử mục 11 phần 2, và Đông vi bút lục, quyển 6). Chính vì thế mà trong sách Thử phác, Đới Thực người thời Nam Tống đã suy luận rằng: “Thời Hy Ninh, Dư Trung đỗ Trạng nguyên, xin bãi bỏ lệ yến tiệc, thăm hoa (thám hoa).. có lẽ vì thế mà nhầm thành Đệ tam danh”. Ông cho rằng từ năm Hy Ninh thứ 6, sau khi bãi bỏ tên gọi Thám hoa lang thì tên gọi Thám hoa dần dần trở thành tên gọi Tiến sĩ Đệ tam danh. Theo đó thì cuối thời Bắc Tống, Bảng nhãn và Thám hoa dần dần định hình thành tên gọi Tiến sĩ Đệ nhị danh và Đệ tam danh.

Những trích dẫn trên đây cũng đủ để bác bỏ sự nghi ngờ của hai vị Đặng Tự Vũ và Hầu Thiện Văn chỉ vì sách Mộng lương lục là do người thời Thanh biên tập. Ngoài ra ta có thể kể đến những ghi chép trong các tài liệu lịch sử, bút ký thời Nam Tống khác để chứng minh rằng ở thời Nam Tống chắc chắn đã có cách gọi được dần dần định hình đó rồi. Chẳng hạn trong Thám hoa, quyển 2 của sách Triều dã loại yếu do Triệu Thăng thời Nam Tống soạn năm Bính Thân niên hiệu Đoan Bình (1236) đời vua [Tống] Lý Tông có đoạn: “Chọn ra hai người ít tuổi nhất trong số những người trẻ tuổi, đến ngày ban hỉ yến, đến trước vườn Quỳnh Lâm hái hoa đón Trạng nguyên, ngâm thơ. Thể lệ ấy của triều Đường lâu dần bị bãi bỏ. Ngày nay có người gọi Đệ tam danh là Thám hoa”. Hay như trong bộ sách Cổ kim hợp bích sự loại bị yếu do Tạ Duy Tân người thời Nam Tống soạn, hoàn thành năm Đinh Tỵ niên hiệu Bảo Hựu (1257) đời vua Lý Tông, ở phần Tiền tập, quyển 37 Khoa cử môn, đã đặt ra đề mục Điện thí, Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa. Trong mục Bảng nhãn có chép các câu chuyện dật sử về cập đệ Đệ nhị danh Lưu Hãng, Hàn Kỳ... mục Thám hoa có chép các câu chuyện dật sử về Tiến sĩ nhất giáp Đệ tam danh Lý Khánh. Từ đó có thể thấy vào cuối thời Nam Tống, Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa là tên gọi 3 người đỗ đầu khoa Tiến sĩ đã dần đi vào lòng người và được các sử gia sử dụng. Và như thế thì hiển nhiên không cần phải câu nệ vào tính chân thực của Mộng lương lục cũng đã đủ để rút ra kết luận.

Điều đáng nói ở đây là cách gọi ấy bắt nguồn từ thời Tống, nhưng không có nghĩa là nó đã trở thành một định chế trong chế độ khoa cử thời Tống. Tiến sĩ cập Đệ nhất danh là Trạng nguyên, Đệ nhị danh là Bảng nhãn, Đệ tam danh là Thám hoa chỉ trở thành định chế vào triều Minh Thái tổ: “Các Cử nhân về kinh dự thi gọi là thi Hội, người nào đỗ thì được Thiên tử đích thân hỏi thi ở sân đình gọi là thi Đình hay còn gọi là thi Điện, phân thành ba bậc nhất, nhị và tam giáp. Nhất giáp chỉ có 3 người là Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa... Tên gọi Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa được định thành thể chế”. (Xem Minh sử. Tuyển cử chí ). ở thời Tống, cách gọi trên chưa trở thành định chế của triều đình, do đó khi yết bảng đương nhiên không thể có cái tên Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa được. Thí dụ Bảo Hựu tứ niên Đăng khoa lục viết: “Đệ nhất giáp 21 người: Đệ nhất danh Văn Thiên Tường; Đệ nhị danh Trần Thưởng, Đệ tam danh Dương Khởi Tân, Đệ tứ danh Trần Du...”. Nếu Hầu Thiệu Văn tiên sinh căn cứ vào đó mà phủ định cách gọi Tiến sĩ Đệ nhị danh là Bảng nhãn và Đệ tam danh là Thám hoa thời Nam Tống thì khó mà chấp nhận được.

Hoàng Phương Mai dịch
Theo Tạp chí Văn sử tri thức, số 3 năm 2002, tr.113-115).

Nguồn: Tạp chí Hán Nôm, số 2, năm 2004