Một người Hoa có lần nói với tôi: “Nhà nước Trung Quốc và Hoa Kỳ mang cùng một mối quan tâm là lo cho dân Mỹ... hạnh phúc!”. Thật vậy dù Hoa Kỳ đã mang một núi nợ thì Bắc Kinh cứ phải cho vay thêm tiền tiêu xài, trong lúc giới đi làm công tại Hoa Lục bị ép với đồng lương thấp và an sinh xã hội kém nên không được hưởng thành quả lao động của họ.

Có hai dự báo kinh tế thường xuyên từ 10-20 năm nay mà vẫn chưa xảy đến, một là nền kinh tế Trung Quốc sẽ sụp đổ và hai là đồng đô-la sẽ mất đi vị trí thống trị. Bài viết này sẽ phân tích  nghịch lý của đồng đô-la vốn trải qua nhiều tai biến như (a) Đại Khủng Hoảng 2007-09, (b) ngân sách nhà nước suýt phá sản do chính phủ tê liệt năm 2011, (c ) Ngân Hàng Trung Ương in ra 4000 tỷ USD để hổ trợ nền kinh tế hay (d) núi nợ lên đến con số chưa từng thấy 17500 tỷ USD – các trường hợp này giả sử xảy ra tại bất cứ nước nào khác cũng khiến cho chủ nợ bỏ chạy, riêng chỉ với Hoa Kỳ vẫn được thế giới tiếp tục cho vay không lãi! Làm thế nào Mỹ chiếm được tiện nghi quá đáng (exorbitant privilege) như vậy?

Câu trả lời lại là một câu hỏi đặt ngược lại, rằng tiền dư gởi ở đâu tốt hơn ngoài Hoa Kỳ? Cho dù các con số ở trên cho thấy việc chọn mặt gởi vàng cho nước Mỹ cũng vô cùng bấp bênh, nhưng so với hai đơn vị tiền tệ quan trọng khác thì Nhật đã suy trầm từ 20 năm nay với tỷ lệ nợ công cao ngất ngưỡng hơn cả Hoa Kỳ, trong lúc Euro của Âu Châu suýt bị sụp đổ chỉ mới năm vừa rồi. Cả hai đều lại lâm vào tình trạng lão hóa nên kinh tế không thể nào tăng trưởng nhanh được.

Đồng Nhân Dân Tệ được xem như đối thủ của tiền đô-la với tỷ số dùng trong mậu dịch toàn cầu tăng nhảy vọt từ 2% (2012) lên 9% (2013). Bắc Kinh phát huy vai trò của Nhân Dân Tệ trong thương mại quốc tế cho xứng đáng với sức nặng mậu dịch của nước này, một mặt nhằm giảm chi phí hoán đổi ra đô-la hay euro đồng thời để thế giới quen dần với tấm ảnh của Mao Trạch Đông in trên tờ giấy bạc (cũng giống như hình Tổng Thống Washington in trên đô-la). Ngược lại Trung Quốc không có ý định biến Nhân Dân Tệ trở thành đơn vị trử lượng để các quốc gia khác tích lũy ngoại tệ như đồng đô-la. Có nhiều lý do nhưng vài nguyên nhân chính gồm (1) để các nước thu vào Nhân Dân Tệ có nghĩa là Hoa Lục phải chiụ thăm thủng mậu dịch với thế giới, (2) Trung Quốc phải mở cửa thị trường tài chánh để giới đầu tư bỏ tiền mua nợ công, (3) Bắc Kinh phải nới lỏng kiểm soát hối đoái để việc mua bán Nhân Dân Tệ sát hơn với giá trị thực tế. Cả ba biện pháp này đều trái với chính sách hiện thời của nhà nước Trung Quốc.

Rốt cục đô-la Mỹ vẫn được ưa chuộng cho dù thế giới phàn nàn tại sao Hoa Kỳ được hưởng phần tiện nghi quá đáng như đã trình bày bên trên. Tuy nhiên cũng phải thấy rằng Mỹ trả giá khá đắt  khi cho phép tiền của mình trở thành trử lượng tiền tệ quốc tế: các nước thu đô-la vào khiến tiền Mỹ cao giá, nhờ vậy họ dễ bán hàng giá rẻ sang Hoa Kỳ. Như vậy là Mỹ phải chịu thâm thủng mậu dịch trong 40 năm nay khiến không ít dân chúng thất nghiệp và nhiều ngành sản xuất chạy ra nước ngoài. Các nước tích lũy đô-la một phần dùng vào đầu tư, phần còn lại mua thêm nợ công của Hoa Kỳ (và Âu-Nhật nhưng với con số ít hơn) tạo thành vòng lẩn quẩn để giữ đồng đô-la cao giá nhằm tiếp tục bán hàng sang Mỹ. Trong thương mại quốc tế có nước xuất cảng thì phải có xứ mua hàng nhập cảng, thị trường Âu-Nhật nay đang sút giảm nhiều do kinh tế yếu kém nên nếu Hoa Kỳ lại phá giá đồng đô-la để hổ trợ xuất cảng thì cả thế giới dư người bán thiếu người mua!

Một lý do khác khiến các nước đang trổi dậy tích trữ đô-la do kinh nghiệm từ cuộc khủng hoảng kinh tế 1998 khi giới đầu tư rút vốn tháo chạy ra khỏi Đông-Á, Nga và Nam Mỹ. Nhiều chính phủ bị điêu đứng hay sụp đổ vì dân chúng biểu tình phản đối dưới các biện pháp khắc khổ ngặt nghèo do IMF đặt để như điều kiện để nhận cứu trợ. Nền kinh tế của khối này sau đó phục hồi một mặt nhờ vào xuất cảng (như Nam Hàn và Đài Loan) hay giá năng lượng tăng vọt (như Brazil và Nga), từ đó họ có chính sách tích tụ quỹ dự trử lớn để ngăn ngừa không bị tài phiệt quốc tế thao túng như trước đây. Nhưng tiền mặt phải có chổ gửi, nên họ không còn cách nào khác hơn là tiếp tục cho Mỹ vay tiền.

Nếu thế giới tiếp tục cho Hoa Kỳ vay không lãi trong lúc GDP của Mỹ tăng trưởng 2-3% mỗi năm thì Hoa Kỳ có thể gánh thêm nợ... dài dài mà  không lo phá sản! Các chủ nợ chịu lổ vì lâu dài đồng đô-la sẽ sụt giá so với Nhân Dân Tệ và tiền tệ của các nước đang phát triễn do nền kinh tế của khối này tăng trưởng nhanh hơn so với Hoa Kỳ. Một quy luật đầu tư không suy suyển là muốn an toàn phải chịu mất lời, nhưng vấn đề đặt ra kế tiếp là đồng đô-la có thật phải là nơi an toàn hay thế giới đang giao trứng cho ác?

Cuộc Đại Khủng Hoảng 2007-09 cho thấy các định chế kinh tế của Mỹ như ngân hàng, bảo hiểm cũng không phải hoàn toàn minh bạch và đáng tin, trong lúc chính quyền Hoa Kỳ cũng có thể bị tê liệt bởi tranh chấp nội bộ kéo theo làm suy sụp nền kinh tế. Chính nhờ Ngân Hàng Trung Ương có biện pháp cấp thời bơm tiền ào ạt để thoát khỏi khủng hoảng, nhưng cũng vì vậy mà cơ quan này hiện ôm một núi giấy IOU (cụm từ bình dân cho giấy nợ I owe You) trị giá 4000 tỷ USD mà chưa ai biết sẽ thanh toán thế nào trong tương lai.

Chỉ còn một lý do để giải thích tại sao thế giới – kể cả các đối thủ chính trị như Trung Quốc và Nga – vẫn phải mua công phiếu của Mỹ ngay trong hoàn cảnh có tranh chấp tức là trong đám mù kẻ chột làm vua. So với đô-la thì Euro và tiền Nhật còn thiếu khả tín hơn, còn nói đến kém minh bạch hay thiếu tin cậy thì các ngân hàng và nhà nước Trung Quốc lại đáng sợ hơn nhiều.

Trong vòng 5 năm từ 2007-12 nước ngoài cho Hoa Kỳ mượn 3300 tỷ USD so với dân Mỹ cho nhà nước vay 2200 tỷ USD. Giả sử chính phủ Mỹ cho tăng lạm phát để xoá nợ (lạm phát tăng = tiền mất giá = trị giá nợ giảm) thì sẽ ảnh hưởng đến dân chúng nhất là giới hồi hưu vốn thuộc thành phần cử tri đi bầu đông đảo. Cho nên đối với một quốc gia dân chủ như Hoa Kỳ thì thế giới được an ủi phần nào là nhà nước không dám làm liều để quịt nợ – hoặc giả hoàn cảnh bó buộc quá thì trước khi có biện pháp mạnh các phe phái cũng tranh luận om sòm công khai nên nước ngoài đở bị bất ngờ để có chút thời giờ tháo chạy!

Nợ công của Hoa Kỳ có quá nhiều người mua và chuyền tay nhiều lần nên chính phủ Mỹ cũng không thể nhắm riêng một đối tượng nào để thanh toán: thí dụ như Nga chiếm Crimea thì Hoa Kỳ có muốn trừng phạt xóa sổ nợ(!) cũng không phanh phui ra được số nợ nào là do Nga nắm giữ. Ngược lại các chủ nợ lớn có nóng giận cũng không dám săng-ta thị trường trái phiếu Mỹ: thí dụ vì tranh chấp nên Bắc Kinh hăm doạ bán 100 triệu USD, chỉ tin đồn này đủ để làm rối loạn thương mại và tài chánh toàn cầu khiến Hoa Lục sẽ thiệt hại rất nhiều trong tổng số 1300 tỷ USD mà họ đang nắm giữ.

Để kết luận, có hai hiện tượng thăng bằng trong thiên nhiên của cái ghế với bốn chân (thăng bằng vững chải) hay cái ghế đứng một chân (thăng bằng nhưng bấp bênh).  Nền tài chánh quốc tế nói chung và vị trí của đồng đô-la Mỹ đang đánh đu trên cái ghế một chân mà đôi khi chỉ do một con kiến bò nghịch hướng cũng bị đổ nhào. Nhưng bù lại cả thế giới cứ ràng buộc vào nhau nên mọi người cứ phải hợp sức giữ cho anh làm xiếc đứng vững trên chiếc ghế, cho nên nếu đồng đô-la vẫn tiếp tục giữ vai trò thống trị trong 20-30 năm nửa không phải là chuyện đáng ngạc nhiên.