Chân dung bà Tôn Thị Quế - Ảnh Tư liệu

Tôn Thị Quế sinh năm 1902, là con của nhà Nho yêu nước Tôn Thúc Đích, làm nghề dạy học và bà Nguyễn Thị Hảo, quê ở làng Chi Linh xã Võ Liệt, tổng Võ Liệt, huyện Thanh Chương (nay là thôn Lam Giang xã Kim Bảng, tỉnh Nghệ An). Là em trai của nhà cách mạng tiền bối Tôn Quang Phiệt. Sinh ra trong một gia đình có truyền thống yêu nước và khoa bảng, từ thuở ấu thơ, Tôn Thị Quế sẵn có tư chất thông minh, hiếu động và can đảm. Bà thích nghe những mẩu chuyện về đấu tranh chống Pháp trong phong trào Văn Thân và Cần Vương, nung nấu những ước mơ hoài bão lớn.

Vào những năm đầu của thế kỷ XX, hưởng ứng phong trào Đông Du do cụ Phan Bội Châu khởi xướng. Nhà bà trở thành cơ sở hội họp kín của các sỹ phu đến đàm đạo việc xuất dương. Anh trai Tôn Quang Phiệt được cha giao việc canh gác khi có cuộc họp tại nhà, còn Quế thì giúp mẹ lo cơm nước phục vụ cho khách đến họp. Ngày 14-7-1925, Hội Phục Việt được thành lập tại thành phố Vinh, anh trai Tôn Quang Phiệt là một thành viên sáng lập ra Hội. Từ đó, Quế say sưa làm những công việc của tổ chức yêu nước do anh Phiệt giao. Năm 1927, tại bãi cát thuộc làng Vân Trị bên sông Lam, Tôn Thị Quế được tổ chức kết nạp vào Đảng Tân Việt. Để tiện cho hoạt động bí mật, Tôn Thị Quế đổi tên là Yêm, Vân, Bốn, Đô, Phương, Xu, Năm...

Tổ chức Đảng Tân Việt tổng Võ Liệt phân công Tôn Thị Quế làm công tác tuyên truyền, vận động, thành lập các Tiểu tổ, Đại tổ (Huyện bộ). Đầu năm 1929, Tôn Thị Quế đã được bầu vào Ban Chấp hành Đảng Tân Việt của Huyện bộ Thanh Chương. Nhờ có trình độ văn hóa, Quế nhanh chóng trở thành một cán bộ tuyên truyền, vận động sắc sảo. (Hiện còn nhiều bài thơ yêu nước và cách mạng của Tôn Thị Quế đang được in trong tập thơ Xô viết Nghệ Tĩnh)

Để xây dựng và phát triển tổ chức cơ sở Đảng ở Bắc kỳ, Đảng bộ Tân Việt Nghệ An đã bố trí để Tôn Thị Quế ra Hà Nội làm cấp dưỡng, in ấn truyền đơn và giao thông liên lạc cho Kỳ bộ Tân Việt Bắc Kỳ. Ngày 23-7-1929, cơ sở hoạt động của Tôn Quang Phiệt ở Hà Nội bị khủng bố. Hai anh em Tôn Thị Quế trên đường về Vinh thì Tôn Quang Phiệt bị bắt. Tôn Thị Quế tìm đến cơ sở bí mật của Xứ ủy Trung kỳ ở tại Làng Vang. Tôn Thị Quế được lãnh đạo của Xứ ủy và các chị Nguyễn Thị Minh Khai, Nguyễn Thị Phúc giúp đỡ và phân công về hoạt động tại huyện Thanh Chương.

Tháng giêng năm 1930, Nguyễn Thị Minh Khai bố trí cho Tôn Thị Quế đóng vai người đi buôn hàng xén, theo đò dọc sông Lam đi về giữa Vinh - Thanh Chương. “Nghề” đi chợ đã gắn bó với bà một thời gian, vì nhờ đó mà bà được đi đây đó được tiếp xúc với nhiều người, nhận thức được nhiều điều mới mẻ. Đặc biết đây là một vỏ bọc để hoạt động thuận lợi hơn cũng như có thêm kinh phí.

Trưa ngày 5-2-1930, tại bến đò Rồng (thuộc xã Thanh Hà), Tôn Thị Quế đã cải trang đón đồng chí Nguyễn Phong Sắc (Bí thư Xứ ủy Trung Kỳ) từ Vinh lên Võ Liệt để tổ chức thành lập Chi bộ Đảng Cộng sản huyện Thanh Chương.

Từ sau ngày thành lập Đảng bộ huyện Thanh Chương (20/3/1930), Tôn Thị Quế được chuyển sang tổ chức Đảng Cộng sản, làm giao thông liên lạc và in truyền đơn, tài liệu, quyên góp kinh phí cho Đảng hoạt động. Cùng với các thành viên của Đảng bộ, bà là một trong những yếu nhân đã tích cực tuyên truyền vận động và tổ chức các cuộc tuần hành thị uy của thầy và trò trường tiểu học Pháp Việt vào ngày 1/5/1930 tại Chợ Rộ - gần huyện đường Thanh Chương. Một trong những sự kiện mở đầu cho cao trào xô viết. Đặc biệt Đảng bộ huyện Thanh Chương trong đó có vai trò của Tôn Thị Quế đã vận động và tổ chức thành công cuộc biểu tình của hơn 2 vạn nông dân đến từ 5 tổng vào ngày 1-9-1930. Cuộc biểu tình giành thắng lợi đã đưa đến việc thành lập các chính quyền xô viết. Sau cuộc biểu tình này, Tỉnh ủy đã điều động bà lên làm việc tại cơ quan Tỉnh ủy, phụ trách công tác Phụ vận. …

Trong thời gian địch tiến hành khủng bố trắng, Đảng chủ trương rút lui vào rừng hoạt động. Sống và làm việc trong rừng sâu, luôn bị địch lùng sục thiếu sự giúp đỡ của dân, gian khổ, đói rét, nhưng Tôn Thị Quế vẫn luôn vững vàng, tin tưởng, tìm cách động viên, giúp đỡ anh em đồng chí. Truyền đơn được in từ rừng xanh vẫn tiếp tục được chuyển về xuôi rải ở các vùng nông thôn nhằm giúp nhân dân giữ vững lòng tin, tiếp tục đấu tranh chống lại mọi âm mưu thủ đoạn của kẻ thù. Nhờ có những tờ truyền đơn ấy mà Nhân dân vẫn một lòng tin yêu, chờ đợi. Truyền đơn cũng đã giúp các đồng chí Tỉnh ủy và các huyện Đảng bộ nối được đường dây liên lạc với nhau. Thực dân Pháp tăng cường bọn mật thám lùng sục khắp nơi, Tôn Thị Quế và cơ quan đầu não của Đảng phải di chuyển đến 22 lần mà vẫn không được yên ổn. Nhiều cán bộ cốt cán của Đảng bị bắt, cơ quan Tỉnh ủy Nghệ An lúc bấy giờ chỉ còn lại có 9 đồng chí trong Ban lãnh đạo. Tháng 12 năm 1931, Tôn Thị Quế được bổ sung vào Ban Chấp hành Tỉnh ủy Nghệ An phụ trách công tác tuyên truyền và huấn luyện. Sống ở rừng, sốt rét, đói rách, nhưng các đồng chí vẫn động viên nhau giữ vững niềm tin, móc nối với cơ sở, xây dựng lại được 7 Chi bộ mới...

Ngày 4-4-1932, Tôn Thị Quế bị địch bắt giải về giam tại Nhà lao Vinh, bị tra tấn, đánh đập chết đi, sống lại. Mặc dù không lấy được lời khai của Tôn Thị Quế nhưng Tòa án phong kiến Nam triều vẫn kết án 20 năm tù khổ sai và 20 năm quản thúc. Tháng 3 năm 1941, thực dân Pháp chuyển bà vào nhà tù Nha Trang. Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, chớp thời cơ, ngày 5-4-1945, Tôn Thị Quế cùng chị em tù nhân phá ngục trở về với Đảng, tiếp tục lãnh đạo nhân dân đấu tranh giành Chính quyền (tháng 8-1945).

Sau khi nước nhà giành được Độc lập, Tôn Thị Quế được giao nhiệm vụ công tác phụ vận của tỉnh Nghệ An. Ngày 6-1-1946, nhà nước tiến hành Bầu cử Quốc hội lần thứ nhất, nữ chiến sĩ Xô viết Nghệ Tĩnh - Tôn Thị Quế vinh dự được Nhân dân tín nhiệm bầu làm đại biểu Quốc hội. Quốc hội khóa I đã bầu được 333 vị đại biểu, có 10 vị đại biểu là nữ, trong đó Tôn Thị Quế là nữ đại biểu duy nhất của Nghệ An và Liên Khu 4. Phát huy truyền thống cách mạng của chị em phụ nữ Nghệ Tĩnh từ phong trào Xô viết năm xưa, Tôn Thị Quế đã góp phần to lớn vào việc vận động chị em Nghệ An hăng hái thi đua sản xuất, góp phần vào công cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.

Ngày 19-3-1946, Đại hội Phụ nữ Cứu quốc tỉnh Nghệ An họp khóa đầu tiên, Tôn Thị Quế được Đại hội tín nhiệm bầu vào Ban chấp hành. Tháng 7 năm 1947, được bầu làm Bí thư Phụ nữ cứu quốc kiêm Bí thư Đảng đoàn Phụ nữ tỉnh và sau đó tiếp tục được điều lên phụ trách Phụ nữ Liên khu Bốn kiêm Bí thư Đảng Đoàn Hội Phụ nữ Liên khu Bốn. Sau đó bà được Trung ương Đảng điều động ra công tác tại Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao.

Với tinh thần cầu thị, khiêm tốn, gần gũi quần chúng và lắng nghe ý kiến của Nhân dân, bà luôn làm tốt công việc được giao, xứng đáng là một vị đại biểu Quốc hội. Ngày 8-5-1960, Nhà nước tiến hành bầu cử Quốc hội khóa II, Tôn Thị Quế được tín nhiệm, tiếp tục được bầu làm đại biểu Quốc hội khóa II (1960- 1964) tại điểm bầu cử tỉnh Nghệ An với số phiếu cao tuyệt đối.

Trên 60 năm hoạt động, hy sinh quyền lợi cá nhân để phục vụ lợi ích cách mạng cho Đảng, cho dân, Tôn Thị Quế là một chiến sĩ cách mạng tiền bối xuất sắc, một vị đại biểu Quốc hội tiêu biểu. Với công lao đóng góp to lớn cho cách mạng, Tôn Thị Quế đã được Đảng, Nhà nước tặng thưởng nhiều phần thưởng và danh hiệu cao quý: Huy hiệu 60 năm tuổi Đảng, Huân chương Kháng chiến hạng nhất, Huân chương chống Mỹ cứu nước hạng nhất, Huân chương Sao Vàng, Huân chương Hồ Chí Minh.

Do tuổi cao, sức yếu, vào hồi 16h 25 phút ngày 13-01-1992, nữ đồng chí Tôn Thị Quế trút hơi thở cuối cùng tại Bệnh viện Hữu Nghị Việt - Xô, hưởng thọ 90 tuổi. Đảng và Nhà nước đã tổ chức tang lễ trọng thể và an táng đồng chí tại Nghĩa trang Mai Dịch, Hà Nội.

Để tưởng nhớ và tôn vinh công lao của Tôn Thị Quế trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và tinh thần cách mạng của một vị đại biểu Quốc hội tiền bối, tỉnh Nghệ An đã lấy tên bà đặt tên cho một con đường tại phường Hưng Phúc thành phố Vinh (trước đây), nay là phường Trường Vinh. Tỉnh uỷ Nghệ An đã vinh danh cuộc đời và sự nghiệp cách mạng của bà trong tập sách: “Nghệ An - những tấm gương cộng sản” và “Nghệ An những con người tiêu biểu”, Tập I (1930-1975). Nhà thờ họ Tôn tại xã Võ Liệt (nay là Kim Bảng) đã được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tinh năm 2012.

Tinh thần yêu nước, thương dân và những đóng góp lớn lao cho đảng, cho cách mạng của Tôn Thị Quế sẽ sống mãi với thời gian. Sống mãi trong tình cảm yêu thương và trân quý của Nhân dân Nghệ An Xô viết anh hùng. 

                                                                                       TĐH.