Hồ Tùng Mậu tên khai sinh là Hồ Bá Cự, sinh ngày 15 tháng 6 năm 1896 tại làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Thân sinh ông là Hồ Bá Kiện, một chí sĩ trong phong trào Văn Thân, bị thực dân Pháp bắt giam và bắn chết trong khi vượt ngục tại Lao Bảo. Năm 1916, Hồ Tùng Mậu thoát ly gia đình đi hoạt động cách mạng, dưới danh nghĩa thầy đồ mong tập hợp được lực lượng cùng chí hướng.

Năm 1919, Hồ Tùng Mậu^* cùng với Lê Hồng Sơn, Ngô Chính Học,…bí mật xuất dương sang Lào rồi qua Xiêm hoạt động. Tháng 7 năm 1920, ông cùng Lê Hồng Sơn được chí sĩ Đặng Thúc Hứa bố trí vượt biển sang Quảng Châu (Trung Quốc) học trường Trung học An Định và trường Bưu Điện.

Năm 1923, đồng chí Hồ Tùng Mậu đã cùng với Lê Hồng Phong, Lê Hồng Sơn, Phạm Hồng Thái thành lập nhóm Tâm tâm xã, một tổ chức thanh niên mang tư tưởng phục quốc, hoạt động chính trị với mục đích giành độc lập cho Việt Nam khỏi chế độ thực dân Pháp. Trên thực tế, tổ chức Tâm Tâm xã lúc bấy giờ cũng chưa tìm ra phương thức đấu tranh mới để nhanh chóng phát triển lực lượng để gây thanh thế trong và ngoài nước. Sự hy sinh anh dũng của Phạm Hồng Thái và sự bất thành của kế hoạch ám sát Méclanh đã đặt cho Tâm Tâm xã nói riêng và những chiến sĩ cách mạng Việt Nam nói chung vấn đề cần phải có một đường lối tổ chức, một phương pháp đấu tranh đúng đắn mới có thể đưa cách mạng Việt Nam đến thành công. Tháng 11 năm 1924, Nguyễn Ái Quốc từ Liên Xô về Quảng Châu, tiếp xúc với một số thành viên của Tâm Tâm xã đã kết nạp các thành viên này vào tổ chức Cộng sản đoàn. Trong số các thành viên ấy có Hồ Tùng Mậu và Lê Hồng Sơn. Hồ Tùng Mậu nhanh chóng trở thành một trong những thành viên tích cực trong việc phát triển tổ chức.

Tháng 6 năm 1925, Nguyễn Ái Quốc thành lập Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội trên cơ sở Cộng sản đoàn và mở lớp huấn luyện chính trị cho thanh niên làm cách mạng. "Ban huấn luyện chính trị đặc biệt" của Hội đặt ở ngôi nhà số 13 đường Văn Minh (Quảng Châu - Trung Quốc). Đồng chí Hồ Tùng Mậu là một trong những người đầu tiên tham gia tổ chức Việt Nam Thanh niên cách mạng đồng chí Hội. Đây là tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam do đồng chí Nguyễn Ái Quốc sáng lập. Chính đồng chí Hồ Tùng Mậu đã tham dự các lớp huấn luyện chính trị của tổ chức này. Sau đó, Hồ Tùng Mậu và Lê Hồng Sơn là những giảng viên trợ giảng cho đồng chí Nguyễn Ái Quốc.

 Tháng 3 năm 1926, Nguyễn Ái Quốc giới thiệu Hồ Tùng Mậu gia nhập Đảng Cộng sản Trung Quốc. Năm 1927, ông bị chính quyền Quốc dân Đảng bắt giam, nhưng cuối cùng không đủ chứng cứ buộc tội, ông được trả lại tự do cùng một số chiến sỹ cách mạng khác. Tháng 8 năm 1928, Hồ Tùng Mậu lại bị Quốc dân Đảng bắt giam tới tháng 11 năm 1929. Sau khi được thả, Hồ Tùng Mậu đến Hồng Kông gia nhập Chi bộ Hải ngoại của An Nam Cộng sản Đảng. Cũng trong thời gian này, thực dân Pháp đã cho lập phiên tòa ở Nghệ An xử vắng mặt và kết án tử hình Hồ Tùng Mậu với tội danh vận động thành lập Đảng Cộng sản và đưa người ra nước ngoài hoạt động cách mạng.

Đầu năm 1930, Nguyễn Ái Quốc đến Hồng Kông, tổ chức Hội nghị hợp nhất các tổ chức cộng sản Việt Nam. Ngày 3 tháng 2 năm 1930, Hồ Tùng Mậu là một trong 7 thành viên tham dự Hội nghị thành lập đảng tại Cửu Long (Hương Cảng), do Nguyễn Ái Quốc thay mặt Quốc tế Cộng sản chủ trì. Hồ Tùng Mậu và Lê Hồng Sơn tham dự Hội nghị với tư cách là cán bộ lãnh đạo ở hải ngoại, tham gia thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam.

Ngày 6 tháng 6 năm 1931, nhận được tin Nguyễn Ái Quốc bị cảnh sát Anh bắt tại Hương Cảng, Hồ Tùng Mậu cùng Trương Vân Lĩnh liên hệ với Hội Cứu tế Đỏ nhờ can thiệp và vận động luật sư Francis Henry Loseby bào chữa buộc chính quyền thực dân Anh phải trả lại tự do cho Nguyễn Ái Quốc. Nhờ sự tích cực vận động của Hồ Tùng Mậu và các chiến sỹ cách mạng khác, Vụ án Tống Văn Sơ diễn ra theo chiều hướng thuận lợi cho Nguyễn Ái Quốc. Tuy nhiên, đến ngày 30 tháng 6 năm 1931, Hồ Tùng Mậu bị chính quyền thực dân Anh bắt giam với lý do hoạt động chống nhà cầm quyền Hồng Kông, nhưng vì không đủ chứng cứ buộc tội nên họ trục xuất ông khỏi Hương Cảng, đồng thời, thông tin cho mật thám Pháp đón lõng bắt ông tại Thượng Hải.

Ngày 26 tháng 6 năm 1931, Hồ Tùng Mậu bị mật thám Pháp bắt giữ ngay khi vừa đặt chân đến Thượng Hải, bị giải về tô giới Pháp rồi bị đưa về Việt Nam xét xử. Ngày 6 tháng 12 năm 1931 tại Nghệ An, Hồ Tùng Mậu bị chính quyền thực dân Pháp tuyên án tử hình nhưng sau đó giảm xuống thành án chung thân khổ sai. Trải qua các nhà lao Vinh, Lao Bảo, sau đó mới đến nhà lao Kon tum. Tại ngục Kon tum, ông tham gia sáng lập "Hội tao đàn ngục thất", lấy thơ văn để tuyên truyền cách mạng và khí tiết chiến đấu. Trong những năm sau đó, Hồ Tùng Mậu bị đày qua nhà đày Buôn Ma Thuột, rồi ngục Trà Khê. Ngày 9 tháng 3 năm 1945, khi Nhật đảo chính Pháp, ông cùng các đồng chí của mình vượt ngục Trà Khê, trở về quê nhà hoạt động.

Sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, Hồ Tùng Mậu được Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mời ra Hà Nội phục vụ cách mạng. Tại đây, Hồ Tùng Mậu gặp lại người bạn cũ Lê Thiết Hùng và được Chủ tịch Hồ Chí Minh giao nhiệm vụ làm Chính ủy và Khu trưởng Khu 4 để chuẩn bị cho nguy cơ chiến tranh xâm lược của đế quốc Pháp đang đến gần. Hồ Tùng Mậu giữ chức vụ Chính ủy Khu 4 từ tháng 10 năm 1945 đến tháng 11 năm 1946; đồng thời, trong thời gian này, ông cũng làm Giám đốc kiêm Chính ủy Trường Quân chính Nhượng Bạn, Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh. Năm 1947, Hồ Tùng Mậu được cử giữ chức Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Liên khu IV, đồng thời được bầu làm Ủy viên Thường vụ Liên khu ủy.

Ngày 18 tháng 12 năm 1949, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh thành lập Ban Thanh tra Chính phủ và cử Hồ Tùng Mậu giữ chức vụ Tổng Thanh tra. Đầu năm 1950, Hội Việt - Hoa hữu nghị được thành lập, Hồ Tùng Mậu được bầu làm Hội trưởng đầu tiên của Hội. Tại Đại hội Đảng lần thứ II vào tháng 2 năm 1951, Hồ Tùng Mậu được bầu là Ủy viên dự khuyết Ban Chấp hành Trung ương Đảng. Ngày 23 tháng 7 năm 1951, Hồ Tùng Mậu hy sinh trên đường đi vào Liên khu IV công tác, do bị máy bay Pháp bắn trúng ô tô tại Phố Còng, huyện Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa. Năm 2008, Hồ Tùng Mậu được truy tặng Huân chương Sao Vàng, huân chương cao quý nhất của Nhà nước Việt Nam.

Gần 30 năm hoạt động cách mạng, đồng chí Hồ Tùng Mậu đã có nhiều cống hiến cho sự nghiệp cách mạng Việt Nam; đặc biệt, là giai đoạn chuẩn bị thực lực, lực lượng cho việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam vào ngày 3/2/1930 tại Hương Cảng (Trung Quốc). Cuộc đời, tên tuổi của Hồ Tùng Mậu mãi mãi là tấm gương sáng về đạo đức cách mạng, về ý chí cách mạng phi thường, xả thân chiến đấu, hy sinh vì sự nghiệp giải phóng dân tộc. Tinh thần, khí tiết ấy sẽ đi suốt chiều dài lịch sử của Đảng và dân tộc Việt Nam. Ca ngợi tấm gương của các bậc tiền bối với Đảng và cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng nói: “Các đồng chí ấy đã vui vẻ hy sinh hết thảy, hy sinh cả tính mệnh mình cho Đảng, cho giai cấp, cho dân tộc. Các đồng chí ấy đã đem xương máu mình vun tưới cho cây cách mạng, cho nên cây cách mạng đã khai hoa, kết quả tốt đẹp như ngày nay”[1].

^*Ông có 3 người cháu nội là cán bộ cao cấp của Đảng và Nhà nước: Hồ Anh Dũng, nguyên Tổng giám đốc Đài Truyền hình Việt Nam; Hồ Ngọc Hải, nguyên Phó Viện trưởng Viện Khoa học Xã hội Việt Nam; Hồ Đức Việt, nguyên Ủy viên Bộ Chính trị khóa X, nguyên Trưởng ban Tổ chức TW.