Trong những ngày tháng 9 lịch sử, về với quê hương Thanh Chương, chúng ta lại nghe âm vang tiếng trống Xô viết hào hùng vẫn còn vang vọng từ mái đình Võ Liệt, trên mỗi cánh đồng, làng quê, khúc sông, ngõ xóm... Ngày 1/9/1930, với khí thế xung thiên, Đảng bộ và nhân dân Thanh Chương  đã đứng lên đấu tranh giành thắng lợi, lập nên chính quyền Xô Viết đầu tiên ở Nghệ Tĩnh. Cuộc đấu tranh lịch sử này đã trở thành nguồn cổ vũ, động viên nhân dân khắp hai tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh lúc bấy giờ cùng thổi bùng lên ngọn lửa Xô viết trên mảnh đất địa linh, nhân kiệt nhưng lắm đau thương, mất mát bởi ách cai trị của chính quyền thực dân, phong kiến.

Sau cuộc đấu tranh của 100 học sinh trường Tiểu học Pháp - Việt và khoảng 3000 nông dân các làng La Mạc, Hạnh Lâm, Đức Nhuận phá đồn điền Ký Viễn trong ngày Quốc tế lao động 1/5/1930; từ tháng 6 đến tháng 8, toàn huyện đã có khoảng 30 cuộc đấu tranh, biểu tình, thị uy đòi chính quyền phong kiến ở huyện phải thả tù chính trị, giảm sưu thuế và trợ cấp cho những người bị nạn.

 
Phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh tái hiện trên sân khấu

Phát huy tinh thần yêu nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng và các cơ sở Đảng trên địa bàn huyện, ngày 1/9/1930 đã diễn ra cuộc đấu tranh lịch sử với sự tham gia của hơn 2 vạn người (chiếm 1/3 dân số trong toàn Huyện). Tiếng trống, mõ, chiêng từ những thôn làng, từ mái đình Võ Liệt đã vang lên như sấm dậy thôi thúc những người con Thanh Chương chân trần, chí thép đứng lên đấu tranh trực diện với kẻ thù, làm kinh hồn bọn đế quốc và bè lũ tay sai. Những chuyến đò vượt sông Lam sang vây phá Huyện đường chở theo bao ước mơ, nguyện vọng thiết tha của những người dân đang sống trong cảnh lầm than nô lệ. Sức mạnh đấu tranh của quần chúng đã làm cho chính quyền ở Huyện và Tổng nhanh chóng tan rã. Tri huyện Phan Sỹ Bàng hoảng sợ, bỏ công đường chạy tháo thân. Hệ thống bồn bốt được lập lên dày đặc như đồn Rào Gang, chợ Đàng, Bích Thị, Thanh Quả, đồn Lập… đều tê liệt, và từ đó các chi bộ của Huyện đi vào hoạt động công khai. Tại đình Võ Liệt (di tích Lịch sử cấp Quốc gia), chính quyền Xô viết đã làm việc ngày đêm để đem lại cuộc sống mới cho nhân dân. Đây là hình thức chính quyền công nhân dưới sự lãnh đạo của Chi bộ Đảng. Toàn Huyện lúc đó có 35 chi bộ với 270 đảng viên đã lãnh đạo chính quyền công nông tiến hành thực hiện ngay những quyền lợi cơ bản của quần chúng như xóa địa tô, bỏ sưu thuế…

Ban chấp hành Nông hội đỏ đã nắm chính quyền ở 65/76 làng xã, với hơn hàng chục nghìn hội viên, trong đó Hội viên Phụ nữ giải phóng chiếm 32% hội viên toàn tỉnh, Thanh niên Cộng sản Đoàn đứng thứ 2 toàn tỉnh, hội viên Cứu tế đỏ đứng thứ 3 toàn tỉnh và hơn 1000 hội viên Tự vệ đỏ... Ở một số nơi, chi bộ Đảng đã họp công khai và động viên nhân dân tham gia phong trào cách mạng. Lịch đấu tranh của quần chúng được tính từng ngày, từng tuần và từng tháng.

Cuộc đấu tranh ngày 1/9/1930 của nhân dân Thanh Chương đã đi vào lịch sử, là mốc son đánh dấu sự ra đời chính quyền Xô viết đầu tiên của cả hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh trong phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Mặc dù trước đó các cuộc đấu tranh của quần chúng nhân dân ở Nghệ Tĩnh đã diễn ra rất sôi nổi như cuộc đấu tranh của công nông Vinh - Bến Thủy ngày 1/5/1930, nông dân Can Lộc ngày 1/8/1930, nông dân Nam Đàn ngày 30/8/1930… nhưng đều chưa giành được chính quyền về tay nhân dân. Chính vì vậy cuộc đấu tranh của nhân dân Thanh Chương khiến Tri huyện bỏ triện bạ chạy trốn, 35 lý trưởng cũng cúi đầu giao nộp sổ sách, con dấu cho chính quyền công nông… đã trở thành niềm tự hào chung của nhân dân Nghệ Tĩnh trong cuộc động cách mạng dưới lá cờ vẻ vang của Đảng năm 1930 -1931.

Trong cuộc đấu tranh sinh tử này, đồng chí Nguyễn Công Thường và nhiều đồng chí cán bộ, quần chúng khác đã anh dũng ngã xuống trước mũi súng của kẻ thù. Sau cuộc đấu tranh, địch ra sức càn quyét, khủng bố trắng, nhiều đồng chí cán bộ đảng bị thủ tiêu, thậm chí bị cắt cổ bêu đầu ở ngã ba đường để uy hiếp tinh thần đấu tranh của quần chúng nhân dân, nhiều đồng chí bị bắt giam, hành hạ, tra tấn trong những địa ngục trần gian của chính quyền đế quốc, cả phục nữ có thai cũng bị chúng giết hại… Chỉ tính riêng trong năm 1930-1931 ở Thanh Chương đã có hơn 2000 người bị bắt, 579 người bị tù đày, 565 người anh dũng ngã xuống, gần 200 người bị tra tấn, hy sinh trong lao tù, 169 đảng viên bị xử bắn… Nhưng vượt qua tất cả những đau thương mất mát đó, ngọn lửa yêu nước, căm thù giặc càng rực cháy trong trái tim của mỗi người con Thanh Chương yêu nước. Kẻ thù càng đàn áp, tinh thần đấu tranh của quần chúng càng lên cao như những đợt triều dâng lên không gì cản nổi.

90 năm đã trôi qua nhưng hào khí Xô viết Nghệ Tĩnh vẫn luôn trường tồn cùng lịch sử của dân tộc, và những trận chiến đấu xung thiên của nhân dân Nghệ Tĩnh nói chung, nhân dân Thanh Chương nói riêng trong phong trào cách mạng này vẫn luôn nhắc nhớ chúng ta về một thời kỳ sục sôi của giai cấp công nông dưới ánh sáng soi đường của Đảng.Tên tuổi của các đồng chí cán bộ tiền bối của Đảng như Đặng Thúc Hứa, Đặng Thị Quỳnh Anh, Đặng Thai Mai, Nguyễn Sỹ Sách, Tôn Gia Tinh, Tôn Gia Chung, Võ Thúc Đồng, Tôn Thị Quế, Tôn Quang Phiệt, Lê Cảnh Nhượng, Trần Hữu Doánh… mãi mãi trở thành niềm tự hào của các thế hệ con em Thanh Chương trên khắp mọi miền tổ quốc.

 Tinh thần của cuộc đấu tranh ngày 1/9 tại Thanh Chương, hay còn gọi là “Xô Viết Thanh Chương” vẫn luôn là động lực để Đảng bộ và nhân dân nơi đây phát huy trên con đường đổi mới, xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp trở thành Huyện anh hùng lực lượng vũ trang. Với tinh thần đoàn kết, kiên trì vượt qua khó khăn, chủ động, sáng tạo nắm bắt thời cơ, tiếp thu cái mới, quyết tâm thay đổi diện mạo quê hương, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, Thanh Chương đã đạt nhiều thành tích to lớn trên nhiều lĩnh vực trong sự nghiệp đổi mới đất nước.

Phát huy truyền thống Xô viết Nghệ Tĩnh, trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ và đổi mới đất nước hôm nay, Thanh Chương đã và đang phấn đấu đạt nhiều thành tích to lớn hơn nữa để trở thành Huyện giàu về kinh tế, mạnh về đời sống nhân dân và ổn định, vững chắc về an ninh quốc phòng, tạo ra thế và lực mới để tiếp tục vững bước trên con đường đổi mới và hội nhập.