Văn hóa Nghệ An

Lễ hội đền Bạch Mã huyện Thanh Chương là lễ hội nổi tiếng của vùng đất Nghệ An. Đến với lễ hội này, người dân và du khách được thưởng thức nhiều trò chơi dân gian thú vị. Trong đó, vật cù là một trò chơi độc đáo trong lễ hội này, thể hiện tính khéo léo, đoàn kết và tinh thần thượng võ.

Truyền thuyết kể lại: Năm Giáp Thìn (1424), sau khi tiến quân vào vùng đất Nghệ An, Bình Định vương Lê Lợi đã đến vùng Đa Lôi, Tổng Bích Triều, huyện Thổ Du thuộc huyện Thanh Chương ngày nay để tuyển mộ binh lính chuẩn bị đánh đuổi quân Minh xâm lược. Hưởng ứng lời kêu gọi của Lê Lợi, Phan Đà đã xin gian nhập vào nghĩa quân của Lê Lợi và được giao nhiệm vụ tuyển mộ dân đinh, trai tráng khỏe mạnh, nhanh nhẹn của địa phương để sung quân đánh giặc. Với trí thông minh của mình, ông đã nghĩ ra hình thức tuyển binh độc đáo đó là tổ chức thi vật cù… Từ đó đến nay, vật cù đã trở thành một hoạt động văn hóa đặc sắc trong lễ hội đền Bạch Mã thu hút đông đảo người dân trên địa bàn huyện Thanh Chương tham gia.

Quả cù được làm từ gốc chuối hình tròn có đường kính cỡ 30cm, trọng lượng 5 - 7kg

Vật cù là một trò chơi khá đơn giản, không tốn kém song lại hết sức hấp dẫn. Để chuẩn bị cho hội vật cù, trước đó ít ngày, ban tổ chức chuẩn bị một quả cù được làm từ củ chuối, đặc biệt thích hợp là củ chuối hột loại lớn. Củ chuối được đẽo thành hình tròn có đường kính cỡ 30cm, trọng lượng 5 - 7kg là đảm bảo yêu cầu. Quả cù phải sạch nhựa và có độ dẻo cần thiết, bởi nó thường xuyên bị giành giật, quăng ném mạnh dễ vỡ trong khi chơi. Vì vậy, quả cù sau khi lược đẽo xong, được luộc qua nước sôi, vớt ra phơi nắng khá kỹ. Lúc này quả cù có màu sẫm và rất dẻo, không bị nứt vỡ khi chơi. Sân chơi cù thường là những sân cát bên bờ sông hay trong làng, chiều dài khoảng 50m, rộng độ 25m, 2 phía cuối sân đục 2 lỗ tròn để ném cù.

Trò chơi vật cù diễn ra quyết liệt song đầy tính khéo léo. Ảnh: Nguyễn Đạo

Có ba hình thức chơi cù: cù gôn, cù đẩy và cù nước. Cả ba lối chơi này đều có chung hình thức tính điểm và bố trí giống nhau, đối với trò vật cù ở đền Bạch Mã thường tổ chức vật cù gôn tức là ở hai đầu sân của mỗi bên đào một hố sâu rộng 50 x 50cm, phía trên cắm 1 lá cờ hội. Mỗi trận diễn ra khoảng 15 phút, mỗi đội có 7 người tham gia tranh cù, vật cù để làm sao đưa được quả cù vào đích của phe đối phương. Để phân biệt người của hai đội, ban tổ chức qui định màu sắc thông qua dải khăn màu vàng và đỏ quấn ngang hông. Tuy từ xưa không có một điều luật cụ thể, nhưng trong hội vật cù không hề có lối chơi thô bạo, ác ý, chơi quyết liệt nhưng cũng rất trong sáng. Kết thúc cuộc chơi, đội nào có số lần đưa cù vào đích của đối phương nhiều hơn là đội thắng. Giải thưởng chỉ mang tính tượng trưng, danh dự, có khi là những tràng pháo tay của khán giả. Ở hội vật cù trong lễ hội đền Bạch Mã, du khách thập phương xem và cổ vũ rất đông, hò reo, đánh trống chiêng cuồng nhiệt cổ vũ cho đội nhà và tán thưởng những đường chạy cù ngoạn mục.

Vật cù là trò chơi đòi hỏi phải có sức khỏe, khéo léo và đoàn kết. Ảnh: Nguyễn Đạo

Vật cù là một trò chơi dân gian khá hấp dẫn và độc đáo, duy nhất chỉ còn duy trì trong lễ hội đền Bạch Mã, xã Võ Liệt, huyện Thanh Chương. Hiện nay, mặc dù trò chơi này đang được chính quyền và Nhân dân địa phương bảo tồn và phát huy bằng việc duy trì trong hoạt động lễ hội đền Bạch Mã, song chỉ dừng lại ở tính chất địa phương. Vì vậy, nguy cơ mai một trò chơi dân gian độc đáo này trong tương lai là điều không thể tránh khỏi. Thiết nghĩ huyện Thanh Chương và các ban ngành liên quan cần có một phương án bảo tồn, phát huy bằng việc đưa trò chơi dân gian vật cù thành một hoạt động thi đấu thể thao thường xuyên của địa phương trong các dịp lễ hội trên địa bàn.