Di tích Lịch sử kiến trúc nghệ thuật Đình Trung Cần

Nói đến vùng đất Nam Đàn xưa, chúng ta không thể nhắc đến xã Thiên Nhẫn ( xã Nam Trung cũ), nơi có ngôi đình Trung Cần cổ kính với kiến trúc đẹp và độc đáo vào bậc nhất của xứ Nghệ. Ngôi đình hàng trăm năm tuổi này không những là nơi thờ tự các vị thần, thành hoàng của làng mà còn là nơi diễ ra nhiều nhiều sự kiện lịch sử của quê hương cũng như gắn với cuộc đời của biết bao thế hệ. Tuy nhiên, chúng ta cũng ít ai biết rằng quá trình xây dựng ngôi đình lại gắn liền với giai thoại và công lao của 3 vị Tiến sỹ thuộc 3 thế hệ ông, cha, cháu của dòng họ Nguyễn Trọng - một dòng họ khoa bảng nổi tiếng của huyện Nam Đàn.

 Đình Trung Cần là một trong 3 ngôi đình lớn, có kiến trúc đẹp và cổ kính còn tồn tại ở huyện Nam Đàn bên cạnh Đình Hoành Sơnvà đình Đông Viên cũng trên địa bàn xã Thiên Nhẫn. Căn cứ vào lạc khoản ở 2 thanh câu đầu tại 2 bộ vì gian giữa của đình

“ Tân sửu hạ kinh thủy” – “ Nhâm dần Xuân hoàn thành” và căn cứ vào gia phả của dòng họ Nguyễn Trọng - Nam Trung và một số tài liệu lịch sử địa phương. Chúng ta có thể khẳng định đình Trung Cần được xây dựng và hoàn thành trong 2 năm, dưới thời vua Lê Hiển Tông, năm Cảnh Hưng thứ 42- 43 (1781 -1782)

 Về vị trí địa lý cảnh quan: đình Trung Cần tọa lạc trên một khu đất cao ráo, thuộc trung tâm làng với diện tích 1750m² . Đình quay mặt về hướng Nam, hướng ra cánh đồng lúa của làng, phía ngoài cổng đình là hàng cây cổ thụ hàng trăm năm tuổi, xung quanh hiện nay là xóm làng bao bọc.  Phía trước đình có 5 văn bia và 1 khánh đá khắc chữ Hán ghi lại sự tích đình và công lao, tên tuổi của người dân tham gia đóng góp tiền của, đất đai để xây dựng và tu sửa đình mà người dân thường gọi là bia nghĩa điền.

Bia đá tại đình Trung Cần

 Đình Trung Cần kết cấu theo kiểu chữ Đinh (丁) gồm 2 tòa Bái đình và Hậu cung được làm hoàn toàn bằng gỗ lim. Tòa Bái đình có diện tích 480m² (dài 30m, rộng 16m), gồm 5 gian, hai hồi, 6 vì làm theo kiểu chồng rường với 24 cột, trong đó 12 cột cái có chiều cao 4,48m, đường kính cột 0,48m và 12 cột quân có chiều cao 3,35m, đường kính tương ứng với cột cái. Liên kết với hệ thống cột là các xà thượng, trung, hạ, ngang, dọc và hoành, rui, ngói hài,… được lắp ghép với nhau bằng các sàm, mộng rất chắc chắn.

Đặc biệt tòa Bái đình được xem là một kiệt tác nghệ thuật về chạm khắc do các nghệ nhân xưa trình diễn và gửi gắm những thông điệp thời gian qua các mảng chạm rất công phu và đạt đến trình độ điêu luyện, thể hiện trên các bộ vì chính cũng như vì nách với nhiều hoa văn, họa tiết, đề tài khác nhau rất phong phú và đa dạng. Từ các hình tượng cao quý như Long, ly, quy, phượng, tùng cúc, trúc, mai, đến các đề tài về tôn giáo, tín ngưỡng như thầy trò đường tăng đi lấy kinh biểu tượng của phật giáo, vinh quy bái tổ, đánh cờ tiên,… biểu tượng của nho học và đặc biệt là cảnh sinh hoạt dân dã của người dân hàng ngày như trai gái giã gạo, chèo thuyền, hái sen,… và vô số đề tài khác cũng được các nghệ nhân khéo léo khắc vào các cấu kiện với các kỹ thuật chạm lộng, bong kênh, chạm nông điểm xuyết, tất cả tạo cho tòa Bái đình của đình Trung Cần trở thành một bức tranh nghệ thuật đa sắc màu cũng như dư vị của cuộc sống.

  Nối với nhà Bái đình là nhà Hậu Cung có diện tích 66,24m²  (9,6m x 6,9m) được xây dựng để làm nơi thờ tự vị thành hoàng của làng Trung Cần - Lại bộ Thượng thư tiến sỹ Tống Tất Thắng, ngoài ra còn phối thờ 3 cha con, ông cháu dòng họ Nguyễn Trọng (Nguyễn Trọng Thường, Nguyễn Trọng Đương, Nguyễn Trọng Đường). Kết cấu kiến trúc nhà Hậu cung gồm có 3 gian, 1 gian chính và 2 gian phụ, 4 bộ vì kết cấu vì kèo theo kiểu giá chiêng trồng rường, các cấu kiện của nhà Hậu cung chạm trổ hoa văn họa tiết khá đơn giản, chỉ điểm xuyết hoa văn sóng nước và cúc dây.

 Về công lao của 3 vị Tiến sỹ của dòng họ Nguyễn Trọng trong việc xây dựng đình Trung Cần, đến nay có 2 truyền  thuyết, song truyền thuyết nào đi chăng nữa thì cũng gắn liền với công lao và hình ảnh của 3 vị Tiến Sỹ họ Nguyễn Trọng:

Truyền thuyết thứ nhất, người dân làng Trung Cần còn kể lại rằng: việc xây dựng đình Trung Cần là có công lao rất lớn của 3 vị tiến sỹ dòng họ Nguyễn Trọng đó là các ông: Nguyễn Trọng Thường, đỗ Tiến sỹ khoa thi Nhâm Thìn, năm Vĩnh Thịnh thứ 8 (1712) đời vua Lê Dụ Tông, làm quan đến chức Lại bộ Hữu Thị lang, con trai của Nguyễn Trọng Thường là Nguyễn Trong Đương chú đỗ Tiến sỹ khoa Kỷ Sửu năm Cảnh Hưng thứ 30 (1769),  làm quan đến chức Hàn lâm viện Hiệu lý, đời Lê Hiển Tông và cháu nội của Nguyễn Trọng Thường là Nguyễn Trọng Đường đỗ Tam giáp đồng Tiến sỹ xuất thân năm Kỷ Hợi, niên hiệu Cảnh Hưng 40 (1779), làm quan đến chức Hàn lâm Hiệu thảo. Cả 3 vị Tiến sỹ này đều đi sứ triều Thanh 5 lần và được gọi là Tam thế ngũ hoàng hoa. Và chính việc làng Trung Cần có 3 vị trong một dòng họ đỗ Tiến sỹ liên tiếp đã được làng tổ chức ăn mừng và xây dựng đình để tôn vinh cũng như so sánh với làng Hoành Sơn ở bên cũng có Tiến sỹ. Đây cũng là một chi tiết đáng chú ý cho thấy việc đề cao nho học, khoa cử, quý trọng hiền tài của một vùng quê văn hiến. Các cụ cao niên trong làng Trung Cần, hiện nay, vẫn còn truyền tụng một số câu vè như:

“ …Được 3 ông quan mới

Xã mừng hỡi hới

    Xã cất đình lên,…”

Truyền thuyết thứ 2 cũng liên quan đến 3 cha con, ông cháu Tiến sỹ dòng họ Nguyễn Trọng đó là việc sau khi đỗ Tiến Sỹ, 3 ông đã vận động nhân dân góp công, góp của cùng xây dựng đình làng Trung Cần vừa để tạ ơn các vị thần linh đã phù hộ cho nhân dân làng Trung Cần có 3 vị Tiến sỹ cũng như tưởng nhớ những người có công với dân với nước cũng như tôn vinh sự học của làng.

Trải qua 243 năm tồn tại, chứng kiến biết bao nhiêu sự kiện lịch sử gắn với quê hương, đất nước, hứng chịu nhiều thử thách của thiên nhiên, chiến tranh. Đến nay Đình Trung cần vẫn còn đó “ thi gan cùng tuế nguyệt” như một biểu tượng thân thương, quen thuộc của quê hương Nam Đàn nói riêng và Nghệ An nói chung. Điều đáng quý hơn đó là một biểu tượng lịch sử, một công trình kiến trúc quý giá do cha ông để lại mà chúng ta luôn phải nhớ ơn công  lao của các vị tiền nhân trong đó có 3 vị Tiến sỹ của dòng họ Nguyễn Trọng làng Trung Cần.