Ngày 27/11/2014, tại phiên họp thứ 9 của Ủy ban Liên chính phủ về Bảo vệ Di sản Văn hóa Phi vật thể (UNESCO) diễn ra tại Paris (Pháp) đã công nhận Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh là “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”.

Đây là sự tôn vinh chính đáng của UNESCO dành cho Ví, Giặm. Từ nay, di sản dân ca Ví, Giặm của người Nghệ Tĩnh thực sự đã trở thành một phần của văn hóa nhân loại. Chúng ta tự hào và cảm ơn tiền nhân đã để lại cho chúng ta vinh dự to lớn này.

Ví, Giặm - một trầm tích văn hóa tích tụ ngôn ngữ, văn chương, tri thức, lịch sử, thẩm mỹ… có niên đại kéo dài suốt từ hàng ngàn năm đến tận ngày nay của rất nhiều thế hệ người Nghệ Tĩnh/Xứ Nghệ. Đây còn là mạch nguồn nuôi sống tâm hồn, tình cảm và ý chí người xứ Nghệ; Là chất keo gắn kết người Nghệ trên mọi hành trình lịch sử gian khó trên mảnh đất quê hương đầy khắc nghiệt.

Ví, Giặm là hai lối dân ca không nhạc đệm của người xứ Nghệ, được hình thành và thực hành trong đời sống của người dân lao động,  Người Nghệ hát Ví, hát Giặm để bày tỏ lòng mình, để giao lưu với bạn bè, để tự động viên, tự trao cho mình niềm vui trong lao động và cuộc sống. Ví, Giặm, trước hết là khúc hát của người lao động, hầu như các ngành nghề, các hình thức lao động sản xuất đều có bài hát, cách hát ví, trong mỗi trạng thái tình cảm, lại có những bài hát, cách hát giặm của mình. Chúng ta có ví trèo non, ví đò đưa, ví phường vải, ví phường đan, ví phường non, ví phường cấy, rồi giặm khuyên, giặm ru, giặm kể là vì thế. Ví và Giặm là lối hát đầy ngẫu hứng của người xứ Nghệ. Trên cơ sở cách hát, lối hát đã định hình về thang điệu, điệu thức, tiết tấu, giai điệu của nghề nghiệp, phường hội có thể sáng tác ứng khẩu ra những lời, những bài hát mới để tâm sự, để giải bày. Lời ca của Ví, Giặm là những vần thơ, những bài thơ miêu tả cuộc sống, thể hiện thế giới tinh thần, tư tưởng, tình cảm, nhận thức về cuộc sống xã hội và vũ trụ vô cùng phong phú, súc tích. Hát ví là lối hát có âm điệu tự do vì phụ thuộc lời ca của hát ví có thể thơ lục bát, song thân lục bát hoặc lục bát biến thể và các trạng thái tình cảm, bối cảnh cuộc sống, thực hành nghề nghiệp… Hát Giặm là lối hát nói có nhịp điệu, tiết tấu, có phách mạnh, phách nhẹ rõ ràng; Lời ca là những bài thơ, bài vè nhiều khổ dài ngắn khác nhau.

Về âm nhạc, Ví và Giặm có sự biến hóa kỳ ảo bởi các bối cảnh, các trạng thái tình cảm của người hát. Phóng khoáng, năng hoạt trong lề lối. Lề lối nhưng không quá nghiêm ngặt mà có không gian sáng tạo cho mỗi người. Mỗi làn điệu có thể có muôn vàn sự thể hiện khác nhau bởi muôn vàn sắc độ tình cảm, tâm sự, tài năng và tình huống khách quan, chủ quan khác nhau. Về ca từ, Ví và Giặm là kho tàng thơ đồ sộ vô cùng phong phú về tư tưởng, tình cảm, phong cách; Là chứng tích lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ, tính cách của người xứ Nghệ.

Ví và Giặm, từ phương diện văn học và phương diện âm nhạc đều phong phú, đa sắc, đa nghĩa vì nó được sáng tạo bởi vô vàn các nghệ sỹ vô danh suốt từ đời này sang đời khác của một cộng đồng người xứ Nghệ kiên cường, giàu nghị lực sống, lao động và sáng tạo trên miền quê hùng vĩ nhưng khắc nghiệt; Đây là hình thức thể hiện giàu hình ảnh và cảm xúc, trong mỗi làn điệu, trong mỗi lời ca đều chất chứa không chỉ tình cảm mà cả khát vọng vươn lên chinh phục khó khăn để đến được bình an, hạnh phúc.

Vinh dự, tự hào về di sản của Cha ông được UNESCO vinh danh, từ nay Ví Giặm hội nhập vào dòng chảy văn hoá thế giới; là cơ hội quảng bá rộng rãi di sản này đến cộng đồng quốc tế; Nhưng nhưng điều quan trọng hơn, là tương lai của Ví Giặm. Ví Giặm sẽ tiếp tục vận động và phát triến ra sao?  

 Trong mấy chục năm qua, chúng ta cảm ơn các nhà nghiên cứu, các nghệ nhân, nghệ sỹ và tất cả những người yêu Ví Giặm Nghệ Tĩnh đã dành nhiều tình cảm, thời gian và công sức để sưu tầm, nghiên cứu, để hiểu nhiều hơn, sâu sắc hơn nhằm hướng tới bảo tồn và phát triển Ví, Giặm. Nhiều cuộc hội thảo; Nhiều sáng tác âm nhạc phát triển từ chất liệu Ví, Giặm; Sân khấu kịch hát dân ca Ví Giặm cũng đã hình thành; Nhiều câu lạc bộ dân ca Ví, Giặm được thành lập và hoạt động sôi nổi, góp phần khôi phục và phát triển Ví, Giặm và làm khởi sắc đời sống văn hóa, văn nghệ của cộng đồng. Chủ trương đưa vào dân ca vào trường học được thực hành, đem đến cho học sinh sự hiểu biết và đam mê về Ví, Giặm… Ví, Giặm đã được sưu tầm, nghiên cứu, đã được lưu trữ và đang tồn tại một cách sống động trong đời sống cộng đồng.

Những nỗ lực không mệt mỏi đó của người Xứ Nghệ đã có kết quả, đã thành công bước đầu mà bằng chứng là sự công nhận và tôn vinh của UNESCO dành cho Ví, Giặm.

Tuy nhiên, để cho Ví, Giặm tiếp tục tồn tại và phát triển trong tương lai đang đòi hỏi chúng ta phải nỗ lực nhiều hơn nữa, dành cho Ví, Giặm nhiều tâm huyết, sức lực và trí tuệ, tài năng hơn nữa. Cuộc sống luôn luôn vận động. Xã hội đang vận động và phát triển nhanh hơn theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Công nghệ thay đổi kéo theo sự đổi thay kết cấu và vận động kinh tế - xã hội, thay đổi cả tư duy, thẩm mỹ và nề nếp sinh hoạt văn hóa của các cộng đồng dân cư; Đồng nghĩa là môi trường diễn xướng của Ví, Giặm đã, đang và sẽ tiếp tục thay đổi. Sự thay đổi từ hình thái sản xuất nông nghiệp sang sản xuất công nghiệp là hàng ngàn năm nhưng chuyển từ hình thái sản xuất công nghiệp sang hậu công nghiệp chỉ vài chục năm. Điều đó báo hiệu rằng, Ví, Giặm phải liên tục vận động để thích ứng với môi trường sống mới và phát triển, thăng hoa cùng với người Xứ Nghệ trong sự vận động phát triển tất yếu đó.

Để Ví, Giặm tồn tại và phát triển trong lòng cuộc sống mới đòi hỏi sự nỗ lực nhiều hơn nữa, cao hơn nữa của tất cả chúng ta. Cộng đồng người Xứ Nghệ cần tiếp tục ưu tiên dành nhiều thời gian, tâm huyết, trí tuệ và tài lực cho sự nghiệp này.

Trước hết, cần có một nhận thức khách quan khoa học sâu sắc hơn về giá trị, đặc trưng và sự biến đổi môi sinh, môi trường diễn xướng của Ví, Giặm để xây dựng một chiến lược bảo tồn và phát triển mới phù hợp với các điều kiện khách quan. Mục tiêu của chiến lược này là: Xây dựng cơ sở lý luận, các mô hình lý thuyết cho việc bảo tồn, phát huy và phát triển Ví, Giặm bằng các hình thức mới trong môi trường mới như các loại hình âm nhạc, sân khấu…; Bảo tồn Ví, Giặm ở các dạng thức khác nhau như văn bản hoá, số hoá âm thanh, hình ảnh và thực hành diễn xướng theo hình thức cổ truyền  trong môi trường truyền thống được tái tạo.

Thứ hai, tăng cường nghiên cứu và thực hành các biện pháp phù hợp để đưa Ví, Giặm tiếp tục tồn tại một cách sống động trong đời sống cộng đồng như tổ chức các Câu lạc bộ Ví, Giặm, dạy hát Ví, Giặm trong trường học, sân khấu hoá Ví, Giặm, thực hành hát Ví, Giặm trong các môi trường sống của cộng đồng, tổ chức các cuộc thi, liên hoan Dân ca Ví, giặm... Điều đặc biệt cần quan tâm là phải cải tiến, làm mới về nội dung, thao tác các cách làm đã có. Ví dụ, phải dựa vào nguyên lý trao truyền, truyền nghề của folklore để đổi mới cách dạy hát Ví, Giặm để khai thác và phát triển phù hợp với các nguyên tắc của nghệ thuật sân khấu. Và, cần nỗ lực tìm ra những giải pháp, những biện pháp, cách làm mới, phù hợp và có hiệu quả nhằm làm cho Ví, Giặm hiện diện, tồn tại, sống cùng, sống mãi  với người Xứ Nghệ.

Thứ ba, chúng ta cần dành cho Ví, Giặm nhiều nguồn lực con người, tài chính và thời gian. Có tâm huyết nhưng phải có tài năng, trí tuệ, tiền của, phương tiện, thời gian. Muốn hiện thực hoá được các yêu cầu này chúng ta phải đồng thuận và quyết tâm cao, phải có cơ chế chính sách phù hợp, đáp ứng được các nhu cầu phát triển của sự nghiệp; Phải tiến hành xã hội hoá để huy động tối đa sự quan tâm và cống hiến của cộng đồng cho Ví, Giặm.

Ví, Giặm là di sản tinh thần và ký ức của người xứ Nghệ; Là biểu tượng văn hoá của xứ Nghệ. Trách nhiệm trước mắt và lâu dài của Đảng bộ, Chính quyền và nhân dân hai tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh là bảo tồn và nuôi dưỡng Ví, Giặm tiếp tục phát triển trong lòng cuộc sống của người xứ Nghệ!

Ví, Giặm trường tồn!

Người Nghệ còn, còn Ví, Giặm!

Đó là quy luật, bởi sức sống diệu kỳ đã trải qua thử thách hàng ngàn năm lịch sử của Ví, Giặm.

Đó cũng là lời hứa danh dự của Đảng bộ, Chính quyền và nhân dân hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh với tiền nhân đã sáng tạo, trao truyền lại di sản Ví, Giặm cho hậu thế hôm nay và muôn đời mai sau./.

..................

(*):  Phó Bí thư Tỉnh ủy; Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An