Bộ sách Kho tàng vè xứ Nghệ gồm chín tập đồ sộ được hoàn thành bởi nhà sưu tầm và nghiên cứu văn học dân gian lão thành Ninh Viết Giao với sự cộng tác của nhiều cộng sự lão thực đã cho ta một nhận định không thể khác được là: Nghệ Tĩnh là một vùng văn hóa Vè phát triển nhất cả nước. Vè xứ Nghệ chủ yếu được diễn xướng theo làn điệu hát Dặm mà đã là hát Dặm thì chủ yếu là dưới hình thức văn vần hoặc thơ năm chữ (ngũ ngôn). Điều này dẫn đến một nhận định tiếp theo: đâylà vùng sở trường của sáng tạo thể thơ ngũ ngôn. Trong quá trình tồn tại và phát triển của mình, Dặm không chỉ là vè, mà mở rộng công năng thể loại để hình thành các lối hát khác nhau như Dặmkể, Dặmtình, Dặmru, Dặmai…để đáp ứng nhu cầu không chỉ kể chuyện mà còn thể hiện tình cảm của nhân dân. Trên cả hai bình diện tự sự và trữ tình, Dặm đều đắc dụng. Sự phát triển phong phú của nó đã tạo nên một vốn liếng nghệ thuật cho những ai lớn lên trong cái nôi văn hóa đặc biệt này.

Thể lục bát là của cả nước, thể ngũ ngôn kết tụ như đặc sắc của vùng văn hóa này. Trong cuộc đổ xúc xắc văn hóa dân gian, có thể nói không gian Nghệ Tĩnh là tụ địa của thể thơ đa năng đó. Dân đã chọn nó và nó đã làm nên bản sắc không thể phai mờ.

Có thể nói không ngoa rằng, mỗi người Nghệ Tĩnh đi ra, trong hành trang tinh thần của họ, thể thơ năm chữ theo kiểu Dặm trở thành một nếp nói, một nếp nghĩ, một nếp sáng tạo. Người xưa hằng dạy “Bất học Thi vô dĩ ngôn”, thì người Nghệ đã ngấm “thi” từ thủa nằm nôi, “thi” của những câu ru, câu vè, câu Dặm. Cho nên người Nghệ đi ra hay mắc cái “tật” bắt vần, bẻ chữ, nói lối khiến cho không phải ai nghe cũng đẹp lòng. Và trong sáng tạo thơ ca của họ, từ Dặm sang thơ một cách tự nhiên, tất yếu. Họ thường bắt đầu bằng thơ ngũ ngôn kiểu Dặm để bước đi trên con đường nghệ thuật của mình.

Trong thơ ca hiện đại Việt Nam, không thể không nhắc tới bài thơ Thămlúa (1950) của nhà thơ Trần Hữu Thung. Theo nhà thơ Võ Văn Trực, thi phẩm được bác Trần Hữu Thung sáng tác rất nhanh để hát trong một đám cưới. Và tác giả bài viết này, trong những năm 1960, áo đứt cúc, quần xà lỏn, đứng sau hàng rào xem cưới vẫn nghe các anh chị đoàn viên hát bài này. Cứ vào đám là người ta bảo nhau “Đi thăm lúa đê!”, thế là hát. Từ dân gian lại trở về với cội nguồn của nó. Bài thơ đã sớm được thừa nhận như một giá trị trong lòng một nhân dân đang kháng chiến chống Pháp vô cùng quyết liệt, cam go để bảo vệ độc lập tự do vừa giành lại được. Cũng là “kể” như cội nguồn từ Dặm nhưng đây là một tâm tình “tự kể” của một thôn nữ gửi đến người người yêu thương của mình, một người lính đang ở chiến trường. Chuyện riêng hai người biết thôi nhưng mà đầy âm vang, đầy âm hưởng lan tỏa đến cộng đồng. Cái riêng đó chính là điều cốt tử để nó thành thơ, nhưng sức lay động rộng lớn đó chính là điều khẳng định giá trị của nó. Việc thi phẩm đạt giải thưởng quốc tế Bu đa pét 1953 hay nó được vào sách giáo khoa là điều tất yếu kéo theo.

Sau Thămlúa, chúng ta nghĩ ngay đến ĐêmnayBáckhôngngủ (1951) của nhà thơ Minh Huệ. Ở bài thơ này, tính kể chuyện đậm đà hơn nằm chủ yếu ở cách kể theo tuyến tính thời gian của nó. Ở đây không có sự “nhớ lại” hồi tưởng như bài Thămlúa, về mặt này, tính Dặm rõ hơn. Nhưng ở mặt khác, âm hưởng bài thơ không thể “hát” được,mà chỉ có thể ngâm hoặc đọc lên kiểu “độc thi” giọng Nghệ. Ở mặt này, tác phẩm nghiêng về phía thơ ca. Những khoảng khắc hiện thực trong thời gian từ khuya tới gần sáng được tác giả rắc co (raccoder) như thủ pháp điện ảnh. Chúng ta thấy hiển hiện một cảnh phim với hình ảnh và đối thoại. Lãnh tụ Hồ Chí Minh được phát hiện từ góc độ bình dị, đời thường nhưng đầy tình người, hàm chứa một năng lượng tinh thần mang tính nhân văn cao cả. Âm giai câu mở đầu, cách kể câu chuyện, từ vựng dùng để kể, cấu trúc chia khổ mạch lạc của văn bản mách với chúng ta ảnh hưởng khó phai nhòa của Dặm dù bài thơ đã bước sang địa hạt đậm tính “thơ”.

Những người con Nghệ Tĩnh bước vào địa hạt thơ ca thường là như vậy. Có người cho rằng,các nhà thơ ở các vùng đất khác cũng thành tựu ở thể năm chữ đấy thôi. Dài như bài ChùaHương (1934) của Nguyễn Nhược Pháp (34 khổ), ngắn như Ôngđồ (1936) của Vũ Đình Liên (5 khổ)… vẫn là thi phẩm để đời. Đúng vậy nhưng mà cũng khác vậy. Những người suốt ngày ê a ví dặm như chúng tôi dễ nhận ra ngay qua một thao tác đơn giản nhất. Trong hát Dặm, người ta chia bài hát thành các trổ, mỗi trổ thường là 4 câu (có thể biến thể 5, 6 câu khi cần), câu cuối trổ thường láy lại (có biến đổi tí chút). Đặc biệt ở câu cuối trổ này, tiếng cuối cùng của nó nhất thiết phải là âm trắc. Không âm trắc không láy lại được. Khi vào thơ, các khổ thơ cũng tương tự như các trổ hát. Nhìn vào tiếng cuối của khổ thơ, cái tần số xuất hiện của âm trắc cuối khổ sẽ chỉ ra mức độ đậm nhạt chất Dặm mà tác phẩm còn lưu dấu. Trong những phái sinh của nó, những tiếng mang thanh huyền (âm vực thấp, giọng trầm) thường xuất hiện nhiều. Điều đó, dù là một chỉ số nhưng nó giống như nguyên tử được đánh dấu vậy.

Để ý kiến của mình được thẩm định, tôi đọc thơ của nhà thơ Vương Trọng trên mạng. Thấy trong 141 bài trên đó, thể năm chữ chỉ có 4 bài, tôi vội vã gọi cho anh. “Anh ạ, sao anh làm thơ thể năm chữ ít vậy? Thậm chí chỉ bằng thể sáu chữ thôi”. Anh trả lời ngay: “Nhiều chứ, ít nhất là vượt trội so với thể 6 chữ. Ai từ quê ta đi ra mà không có thể 5 chữ từ tâm khảm của mình, nó như một thứ vốn liếng trời cho vậy”. “Em thấy anh hay kết thúc khổ bằng âm bằng, đúng không?”. “Điều này thì đúng. Tớ cho rằng, gốc từ dân gian nhưng khi mình làm thơ thì hướng đến sự sáng tạo, ít ra vượt qua được kiểu nói lối, kể vè của các cụ. Như cụ Nguyễn Du ấy, cũng là lục bát thôi nhưng cụ đã biến nghệ thuật của nó trở nên siêu việt, mang giá trị bác học và phổ quát toàn dân tộc. Trên mạng chỉ một số thôi, mình sẽ gửi cho ông hai tập đầy đủ hơn”. Và tôi đã nhận được 2 tập của nhà thơ, trong đó 28 bài thơ năm chữ. Té ra, cái mạch ngầm ví dặm vẫn không thôi nuôi nấng tâm thức của nhà thơ.

Lại ra thăm nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ. Khoái nhất khi đến với ông là được và chỉ nói chuyện chuyên môn, không đàm luận thế sự mua vui, nên học được rất nhiều. Nhạc sĩ tâm tình: “Sáng tác âm nhạc theo phong cách dân gian là sử dụng chất liệu của nó nhưng phải giống như con rồng bay lên, còn để chất liệu kéo áo mình thì thà viết lời cho dân ca còn hơn. Đã là nhạc sĩ thì phải chuyên nghiệp, phải sáng tạo. Phong cách là dân gian nhưng chất lượng phải rất bác học. Đó mới là, và cũng chính là một con đường bảo lưu và phát triển văn hóa truyền thống hữu hiệu”.

Một câu chuyện vui vui cũng tiện kể ra đây. Một phóng viên được phân công đi viết phóng sự về một Giám đốc mắc tội tham nhũng. Anh này về quê vị ấy để lấy tư liệu những chuyện xây dựng tư gia, nhà thờ họ, đường sá hoành tráng. Trong bài viết có đoạn kể rằng, trẻ con làm vè hát và chép mấy đoạn câu hát đó. Viết xong nộp quyển. Ngay lập tức Tổng biên tập gọi lên chỉnh luôn: “Cậu bịa nó vừa vừa chứ. Hát vè kiểu dặm này thì ngoài bắc đâu có.Chỉ người Nghệ các cậu thôi. Bỏ ngay. Không ai bảo được bịa như thế này trong phóng sự cả”. Bị đọc vị, chàng phóng viên phải nhận khuyết điểm của mình và chịu là “sếp” thật tinh tường.

Cái chất Dặm từ thâm căn cố đế nó là như vậy. Nhiều khi ta mang nó suốt cuộc đời mà không để ý. Nó tồn tại trong bản ngã để chỉ ra rằng, anh luôn luôn là sản phẩm của một văn hóa mà cha mẹ, làng nước, nắng gió, nhọc nhằn, quả cảm… đã tích tụ nên. Xa rời nó, lắm lúc anh sẽ cảm thấy mình đi chân đâng trong dòng chảy cuộc đời này.

16 – 12 – 2014.