Dư luận xã hội đã không ngớt phê phán những hành vi leo lề, lấn vạch, vượt đèn đỏ gây ách tắc giao thông, những hành vi chen lấn, xô đẩy mua hàng giảm giá, nhận quà miễn phí; dư luận cũng không ngớt phê phán những hành vi "hôi của" trước người gặp nạn, tranh cướp ấn ở đền chùa, bẻ hoa trong lễ hội, phá cổng trường để đăng ký học cho con... nhưng dường như các kiểu hành vi này vẫn diễn ra hàng ngày trong đời sống mà không giảm đi. Phải chăng chúng ta đang thiếu đi cái nhường nhịn trong bản năng của mỗi con người? Đã đến lúc mỗi công dân, mỗi người lãnh đạo quản lý phải tự xác định trách nhiệm của mình trước những hành vi đáng "xấu hổ" này.

1. Quan sát thế giới và định vị cho chúng ta

Trong xã hội hiện đại, các mối quan hệ xã hội luôn trong trạng thái động, đặc biệt là dưới tác động của toàn cầu hóa. Tuy nhiên, mọi quan hệ xã hội dù mới hình thành hay đã có và trong trạng thái biến đổi đều liên quan đến cái cốt văn hóa của dân tộc, hay nói một cách khác là cái gốc truyền thống, lối sống, phong tục tập quán của dân tộc. Sự hình thành, biến đổi các quan hệ xã hội đó cũng còn phụ thuộc vào mức độ thâu nhận, tiếp biến lối sống, chuẩn mực của một hoặc một số dân tộc khác. Cái quan hệ xã hội ở đây thực chất là quan hệ giữa con người với con người, quan hệ giữa con người với các thiết chế xã hội, trong đó cái "lối ứng xử" là vấn đề quan trọng nhất trong hoạt động hàng ngày tạo cảm giác tốt/xấu, vui/buồn trong mỗi chúng ta.

Tóm lược là vậy, nhưng đi tìm lời giải cho Việt Nam, về "lối ứng xử" cho chính dân tộc là gì lại trở thành nan đề.

Quan sát từ các quốc gia được tiếp cận, chúng ta thấy ở con người họ luôn tuân thủ quy tắc sống trong ứng xử với một trật tự gần như tối thượng. Việc nhỏ nhất là văn hóa xếp hàng, người đến trước, xếp hàng trước, được giải quyết trước; người đến sau, xếp hàng sau, được giải quyết sau, một hàng dài nhẫn nhịn chờ đợi không ai chen lấn xô đẩy ai; tất cả vui vẻ chờ đợi đến phiên mình mà không một lời phàn nàn, một biểu hiện khó chịu. Cả trường hợp "cấp trên" đến xếp  hàng sau "cấp dưới" thì vẫn đứng sau, không có chuyện "nhường chỗ", mà nếu có được nhường thì cũng không dám nhận. Trong tâm thái của họ đó là: Bình đẳng - Tự nguyện. Văn hóa giao thông lại càng phải suy ngẫm: nhường đường là hành vi ưu tiên hàng đầu, sự tôn trọng người đi bộ, người đi xe đạp là tối thượng, trong cả trường hợp người mình nhường đang đi chưa đúng luật; không bao giờ người đi ô tô vượt trước. Người đi bộ cảm nhận được sự Tôn trọng, có được cảm giác An toàn, hơn cái cảm giác là mình thấp hèn không được ngồi lên những chiếc xe sang trọng đó.

Vào công sở, người vào trước giữ cửa tiếp nối cho người vào sau để nhận một lời cảm ơn vui vẻ. Cái cảm giác cộng đồng trách nhiệm, giúp đỡ trong chuyên môn, trách nhiệm tới cùng trong giải quyết sự vụ là ưu tiên hàng đầu của họ. Người nước ngoài đến làm việc luôn trong một tâm thế Cộng đồng - Thân ái - Yên tâm.

Những cụm ngôn từ xin lỗi (sorry...), cảm ơn (thanks...), rất vui được gặp bạn (nice to meet you...), hẹn gặp lại (see you again...) luôn thường trực trên đầu miệng mỗi người.

Tất cả mọi người đều trong tâm thế cần phải có ứng xử văn minh;

Tất cả mọi người đều cảm thấy tự xấu hổ nếu bản thân có một hành vi dù là nhỏ nhất làm ảnh hưởng đến người khác, hoặc tự cảm thấy có lỗi vì hành vi không đúng với lối ứng xử của văn minh;

Tất cả mọi người đều nhường nhịn nhau.

Ứng xử nhường nhịn là vậy, nhưng trong cuộc sống bất kể ở quốc gia nào, bất kể thời đại nào cũng có những hoạt động không thể nói là cứ nhường nhịn: trong phát minh sáng chế, trong đua tranh tăng năng suất lao động, hoàn mỹ sản phẩm... lại cần sự đua tranh của mọi người. Mọi con người, mọi quốc gia đều có tâm thế phải giành thế nhất đẳng thượng phong trong sáng chế, phát minh, trong tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội không ai chịu mình là kẻ đi sau. Bằng chứng từ lĩnh vực thông tin, tin học, những iphone, ipad, những bekerry, máy tính bảng... trong lĩnh vực hàng không những Boeing, Airbus... nhưng sự cạnh tranh dường như khốc liệt này cũng là cho toàn nhân loại hưởng lợi.

2. Định vị chúng ta

- Chúng ta cạnh tranh vì phát triển như thế nào?

Thật khó để diễn đạt năng lực sản xuất, kinh doanh, năng lực phát minh, sáng chế, sáng tạo của con người Việt Nam, bởi cho đến nay có nhiều cách tiếp cận đánh giá và không ít ý kiến tự hào vì sự vĩ đại, chịu thương, chịu khó, cần cù của dân tộc Việt, nhưng cũng không ít ý kiến bi quan. Tôi không dám lạm bàn việc lớn này mà chỉ nói về năng lực cạnh tranh trong một ví dụ nhỏ. Trong sản xuất hàng hóa, công nghiệp hỗ trợ của Việt Nam, cho đến nay gần như thất bại trong cạnh tranh với các nước. Nhiều loại sản phẩm như ô tô, điện thoại di động, da dày, dệt may... vẫn chủ yếu là gia công, lắp ráp, "cái đinh ốc ô tô cũng không sản xuất được". Việt Nam chỉ cung ứng được sản phẩm in ấn, bao bì cho hãng điện thoại samsung; Việt Nam mỗi năm chi cả 500 triệu đô mỗi năm để nhập khẩu các loại giống rau; nhập khẩu cả chục ngàn tấn đũa tre, tăm tre từ Trung Quốc (Cù Xuân Trường, 2014)[1]. Như vậy, tạm gọi là động lực cạnh tranh, sức sáng tạo của chúng ta trong sản xuất hàng hóa cho xã hội có vấn đề; vậy còn cạnh tranh trong các quan hệ xã hội khác thì sao?

- Cạnh tranh vì cái lợi nhỏ

Các trang báo, các hội nghị, hội thảo khi bàn về văn hóa của người Việt, làm chứng ta không khỏi chạnh lòng trước các hiện tượng: Tranh chen đè lên nhau xin ấn ở Đền Trần, xin vay tiền nơi bà Chúa Kho khiến nhiều người thương vong ngất xỉu; Đạp đổ cổng trường để xin cho con vào học trường Thực nghiệm;Hỗn chiến để ăn sushi miễn phí, Gào thét tranh cướp xuất ăn buffer 100.000đồng, Giành nhau từng chiếc áo mưa, Giẫm đạp lên nhau mua hàng giảm giá, (Hạnh Nguyên, 2013),[2] Bỏ mặc người gặp nạn để hôi của; Bác sĩ vô cảm với người bệnh (Phan Tân, 2014),

- Cạnh tranh trong đi lại - xếp hàng

Khái niệm xếp hàng theo thứ tự có vẽ xa lạ với người Việt, hình như mọi người chỉ chực chờ có cơ hội là "vi phạm" quy định, luật pháp, phá vỡ trật tự vốn có. Mỗi khi đèn xanh bật lên tại các ngã tư giao thông thì tất thảy xe đều ra sức... "bấm còi inh ỏi"!hành vi leo lề, lấn tuyến trở thành thói quen khó bỏ. Một tắc nghẽn giao thông nhỏ nhưng người ta không còn biết đợi chờ giải tỏa theo thứ tự trước sau, mà mạnh ai nấy lách..

Chuẩn mực nhường đường, giúp đỡ người khuyết tật, người già cả, phụ nữ có thai, trẻ em, người mang vác nặng… khi di chuyển trên đường đã không còn trong tâm thức của nhiều người.

Những người bán hàng rong trên đường phố, những người chiếm vỉa hè bày bán hàng ăn trên hè phố, lại tranh nhau chỗ ngồi, chỗ bán hàng, không chịu nhường nhau dù là nửa hàng gạch, sẵn sàng đánh lộn, cãi lộn nhau mặc dù họ cùng đang vi phạm trật tự phố phường. Ở nhà ga, bến xe, là sự phá hàng chen nhau mua vé trước, để rồi chen nhau lúc lên tàu lên xe, thậm chí cả khi xuống; nhưng ngay cả khi đã có vé, có chỗ, đã có số ghế ngồi, nghĩa là những nơi không ai tranh cướp được với mình nữa, người ta cũng không chịu xếp hàng mà vẫn chen nhau, dẫm đạp nhau.

Nó như một phương châm nằm lòng “Khôn sống mống chết” (Giang Lân, 2012)[3].

- Vấn nạn bạo lực trong giải quyết quan hệ

Không tính đến những vụ thanh toán lẫn nhau của các băng nhóm xã hội đen và những vụ cướp tàn bạo bởi những tên cướp chuyên nghiệp, thì những cái quan hệ nhất thời bình thường nhất cũng luôn trong tình trạng dẫn đến bạo lực bất kể lúc nào. Người ta có thể đâm nhau chỉ vì một cái nhìn bị cho là “đểu”, một lời nói “khó ưa”; truy sát nhau chỉ vì "va quệt" nhỏ. Thậm chí, thói quen sử dụng bạo lực đang lan cả vào giới công chức, kể cả ở cấp phó giám đốc sở vẫn hành xử với nhau như côn đồ (Nguyễn Đức, 2014)[4]. Trên các trang mạng, thỉnh thoảng clip các nữ sinh đánh nhau được tung lên cũng làm giật mình bao bậc phụ huynh, và "nó vẫn diễn ra liên tục mặc dù nhiều hình phạt đã được đưa ra" (Tráng Vũ)[5]; đến những hành vi bạo lực của người dân chống lại cán bộ công quyền như những Đoàn Văn Vươn (Tiên Lãng - Hải Phòng) (wikipedia.org)[6], Nguyễn Văn Viết (Thái Bình) (Phương Bắc, 2013)[7]... đã không còn hiếm trong xã hội...

Ai đó nói rằngthời nay thời gian quý như vàng như ngọc nên cái sự nhường nhau là không thể hoặc đã mất? Nhưng theo tôi quan sát và cảm nhận người ta tranh nhau không phải quý thời gian, mà là người ta không còn biết nhường nhau. Chưa khi nào văn hóa xếp hàng, ý thức tự giác ở nước ta lại xuống cấp như hiện nay.

Chúng ta có xót xa khi nghe những câu nhận định: đây là cảnh thường gặp ở Việt Nam; bây giờ ở Việt Nam, chuyện một đám đông trở nên điên cuồng vì một vài món lợi cỏn con đã trở thành điều bình thường. Ở Việt Nam bây giờ ngay cả những lúc bình yên nhất, người ta vẫn thích bon chen, xô lấn nhau...

3- Nguyên nhân từ đâu?

- Có giả thuyết cho rằng hình như chúng ta không có văn hóa xếp hàng, con người Việt Nam từ thời bao cấp có xếp hàng nhưng hình như chẳng giống ai; hành vi "xếp gạch" đã làm méo mó đi cái văn hóa đẹp trong chờ đợi; bởi vậy cho tới tận bây giờ khi đời sống đã khá hơn trước người ta vẫn không có khái niệm xếp hàng một cách tử tế.

Bài học "Hai con dê qua cầu" được đưa vào giáo dục mọi người từ nhỏ, và không ai không nhớ nó nhưng hình như nó không đi vào những hành xử thực tiễn.

Các lớp dạy về Luật giao thông luôn chỉ dẫn cặn kẽ về các nguyên tắc, tình huống thực tế khi tham gia giao thông, trong đó có những việc phải nhường nhịn nhau chẳng hạn như nhường đường cho người đi bộ qua đường, tuy nhiên vẫn không được sử dụng.

- Đồng ý trong kinh doanh, hay cuộc sống thường ngày, triết lý "Điều chúng ta muốn người khác cũng muốn" là luôn luôn đúng. Nhưng tại sao, nước Việt ta vậy mà các nước như người viết đã trình bày ở trên lại không vậy, cái "muốn của người" và "muốn của mình" ở họ phải chăng khác người Việt?

Có ý kiến cho rằng lòng tin vào sự công bằng trong phân phối (chia phần) đã xuống đáy; không chen chúc, nghiêm chỉnh xếp hàng thì liệu có phần mình không? Hay lại vào hết tay con cha cháu ông và những kẻ hối lộ, chen ngang láu cá, khéo tàng hình, ẩn mặt? Mà người dân thì rất sẵn dẫn chứng về chuyện xếp hàng nghiêm chỉnh mà trắng tay. Nếu có nhường nhịn cũng chỉ xuất hiện khi tâm lý khẳng định "buộc phải nhường được để tránh rước họa", "tránh voi chẳng xấu mặt nào".Mọi sự nhường nhịn cảm thông được đánh đồng với cảm giác bị thua thiệt, nhục nhã.

- Nguyễn Quang Thân (2013) lý giải sự tranh cướp này vốn có nguồn gốc từ "văn hóa xôi thịt đình làng"[8], tâm lý "một miếng giữa làng bằng một sàng xó bếp", vẫn tồn tại trong gien, trong huyết quản và tâm thức nhiều người Việt, hễ có dịp là bùng lên cho thiên hạ chiêm ngưỡng. Nhưng quan điểm này có vẽ không thuyết phục đối với giới trẻ hiện nay, khi họ đã tiếp xúc nhiều với thế giới bên ngoài qua "thế giới phẳng", vật chất không phải là thiếu đến mức phải cướp cho bằng được. Một điều đặc biệt nữa là việc xếp hàng tranh cướp shusi, ăn bufer giảm giá không phải là người dân nghèo mà là những người đã có điều kiện ăn những thứ đó, họ là những anh chị trung lưu, những nam thanh nữ tú; họ tranh nhau miếng ăn mà mình thật sự không cần thiết.

Có không ít người than vãn trong nhà trường chúng ta có nhắc đến văn hóa xếp hàng nhưng hành động của người lớn thì ngược lại. Không ít bậc cha mẹ cố gắng dạy con rằng xếp hàng là hành động thể hiện sự văn minh của một con người, nhưng hàng ngày các cháu ra đường cứ thấy nhan nhản người lớn làm điều ngược lạikhiến cho chúng mất phương hướng về "giá trị văn hóa".

Chúng ta luôn bị chỉ trích là có nền giáo dục quá nặng về ganh đua thành tích; thiếu đề cao tinh thần hòa bình, tình nhân loại; nền giáo dục của chúng ta thiếu giáo dục tính hướng thiện. Giang Lân đưa ra phán quyết một nền giáo dục mà từgia đình đến xã hội đều hướng theo tinh thần “Khôn thì ăn người / Dại thì người ăn” (Giang Lân)[9].

- Nhiều người nghi ngờ và đặt câu hỏi, người Việt phải chăng ưa bạo lực và chỉ biết, chỉ ham dùng bạo lực để giải quyết xích mích, bất đồng, tranh chấp. Phải chăng người dân sút giảm lòng tin vào thần công lý, vào sự can thiệp đúng đắn, vô tư, kịp thời, có hiệu quả của pháp luật.

Và một thực trạng đáng buồn là khi ai đó có sự nhường thực sự, sự giúp đỡ thực sự một cách vô tình không thân quen thì lại bị nghi ngờ, kiểu "hình như" người ta có ý đồ gì với mình mới tốt như vậy.

- Nếu chúng ta chứng kiến cũng những "người Việt 100%" khi sang sinh sống, học tập, công tác ở các nước văn minh kia rất thuần thục văn hóa xếp hàng, không ai chen ngang, lấn lát, họ như từ đâu tới chứ không phải họ vừa chen lấn không xếp hàng ở trong nước. Họ không chỉ hiểu rằng xếp hàng là nhanh nhất, văn minh nhất và an toàn nhất mà còn vì e ngại ánh mắt của những người văn minh khác khi nhìn người "lệch chuẩn"!

4-Xây dựng Xã hội Nhường Nhịn

4.1. Quan niệm đúng đắn về Xã hội nhường nhịn

Từ xa xưa nhà Phật đã dạy, lập hạnh nhường nhịn ở bốn điều: địa vị - tiền bạc - danh dự - tình cảm. Xã hội mà mọi người không nhường nhịn sẽ rối loạn; con người không nhường nhịn, không biết đến mọi người xung quanh, chỉ biết bản thân sẽ là nguyên nhân của cái ác. Bản thân con người đó cũng luôn sống trong dằn vặt, thấp thỏm, không được hưởng sự thanh bình về mặt tâm linh bởi tâm lý tranh giành, hiếu thắng.

Khi đặt câu hỏi, thế nào là người biết nhường nhịn? có ý kiến cho rằng "là vì người khác mà hy sinh lợi ích, hạnh phúc của cá nhân mình, là người biết nghĩ đến người khác, biết tha thứ cho những lỗi lầm của họ". Thực ra đây mới chỉ là một khía cạnh tuyệt đối của nhường nhịn. Người xưa xem nhẫn nhịn là phương châm xử thế hàng đầu, là đức tính của người quân tử - là người có trí tuệ sáng suốt, tính cách điềm đạm, ý chí bền vững, lòng khoan dung.

Theo Hòa thượng Thích Chân Quang (2009) "Khác với nhẫn nhục là giữ lòng bình thản khi gặp những điều trái ý, nghịch lòng, nhường nhịn có nghĩa là để dành quyền lợi tốt đẹp cho người khác. Triết lý của nhà Phật đã có phần chiết tự và đi quá xa với những ngôn từ khác nên đôi khi có thể còn hiểu chệch với từ nhường nhịn  khi cho rằng đã nhường rồi có nghĩa là mình không còn nữa "Nhường nhịn có nghĩa tương tự như bố thí, đều nhường cái mình có cho người khác. Nhưng... Bố thí, theo ý nghĩa tổng quát, thường là chia sẻ cái mình đang có cho người khác và vẫn còn lại phần nào đó cho mình... Trong khi đó, nhường nhịn lại hàm nghĩa khác. Nếu nhường cho người khác rồi, chúng ta sẽ không còn nữa"[10].

Sự nhường có hai nhẽ. Nhường quyền lợi vật chất thuộc tinh thần cao cả, có tự nguyện hy sinh. Nhường lời, nhường bước thuộc văn hóa ứng xử. Ở phạm trù nhường nhịn mà chúng ta bàn ở đây phải là dành phần thuận lợi, phần hơn cho người khác. Nhịn, là kiềm chế tự ái dành phần thắng cho người kia. Nhường nhịn cần phải ưu tiên trong cách hiểu là nhường người trước người sau;không phải nhường và nhịn sẽ làm cho mình thiệt thòi và yếu hèn, mà nó dạy ta một lẽ sống, luyện cho ta một thói quen nhân cách tốt, nếu không, có thể xảy ra những hậu quả khó lường như câu chuyện ngụ ngôn “Hai con dê qua cầu”.

4.2. Hành động đúng đắn nhằm  xây dựng Xã hội nhường nhịn

- Hành động xã hội: giáo dục - làm gương

Theo Đoàn Khắc Xuyên (2014)[11] "việc xây dựng một nền giáo dục hướng thiện phải được nhận thức là một chiến lược cấp bách của quốc gia”. "Nền giáo dục của chúng ta cũng thiếu cả việc đề cao tinh thần hòa bình, tình nhân loại. Một con người thấm đẫm tinh thần hòa bình, tình nhân loại bao giờ cũng mong muốn hòa hoãn, giải quyết mọi bất đồng một cách êm đẹp, dựa trên luật pháp và lòng nhân, không làm tổn hại tới người khác, huống chi là tước đi mạng sống của đồng loại".

Con người nếu được giáo dục ngay từ nhỏ một cách đàng hoàng, chỉn chu sẽ giúp hình thành nhân cách tốt, ứng xử hay. Mà giáo dục ở đây là cả ở nhà trường và gia đình. Sự nhắc nhở nhau về những thói quen xấu, chẳng hạn như nhắc nhở một người không chịu xếp hàng cũng là một cách giáo dục. Người lớn luôn luôn phải là gương cho những đứa trẻ nhìn vào để theo từ lời nói, đến hành động, tác phong, cách sống, đạo đức, ứng xử, văn hóa... Xây dựng thói quen xếp hàng cho trẻ, từng bước theo thời gian đi vào tiềm thức của trẻ, đi vào lối sống hàng ngày như một thói quen lành mạnh. Cha mẹ nên làm gương, mọi người trong gia đình biết nói cảm ơn và nhường nhịn lẫn nhau; hướng dẫn trẻ sao cho ý thức nhường nhịn người khác trở thành hành động tự giác của trẻ.

Một em học sinh thời tiểu học, thời trung học được dạy và thực hành thói quen xếp hàng, không làm mất trật tự đường phố, nhường nhịn nhau miếng ăn, không nên giành miếng ăn và phải tự trọng khi ăn uống... thì lớn lên thành người thanh niên, họ đã không có những biểu hiện nhất thời đáng tiếc. Hà Minh Thành trong một trải nghiệm về văn hóa xếp hàng của người Nhật chứng kiến một cậu bé 9 tuổi không nhận phần lương khô ưu tiên bởi mong muốn có sự công bằng, ông đã thốt lên rằng "Không ngờ một cậu bé 9 tuổi mới học lớp 3 đã có thể dạy một người có ăn có học từng có bằng tiến sĩ như tôi một bài học làm người trong lúc khốn khó nhất. Một bài học vô cùng cảm động về sự hy sinh. Tôi nghĩ một dân tộc với những đứa trẻ 9 tuổi đã biết nhẫn nại, chịu gian khổ và chấp nhận hy sinh cho người khác chắc chắn là một dân tộc vĩ đại"[12]

Giáo dục ở đây còn là sự giáo dục mở rộng ra toàn xã hội, đặc biệt trên các phương tiện truyền thông. Để tạo cho mọi người thói quen xếp hàng ở tất cả những nơi thu hút đông khách như nhà ga, các cửa hàng mua bán... đều có những tấm bảng yêu cầu mọi người phải xếp hàng một. Ai không thực hiện, nhân viên bán hàng, bán vé phải có trách nhiệm từ chối phục vụ người vi phạm. Trong nhà trường, học sinh nào không tuân thủ quy định xếp hàng ngay lập tức bị ăn đòn! Người lớn đi không đúng luật thì có biện pháp chế tài rõ rệt, thậm chí không chỉ chế tài về kinh tế (phạt tiền) mà cả danh dự (làm cho xấu hổ).

- Hành động xã hội: Xây dựng cộng đồng trách nhiệm

Vũ Đức Sao Biển (2013) đưa ra lời kêu gọi: chúng ta là người Việt Nam, có truyền thống tự trọng, có đạo lý làm người làm nền tảng. Chúng ta đang sống no đủ và cuộc sống ấy sẽ vươn lên no đủ hơn, ăn ngon mặc đẹp hơn. Chúng ta không cần thiết phải tranh nhau một bữa ăn miễn phí, một món ăn lạ của nước ngoài. Chúng ta không thể sống thuần túy bản năng, ngay trong những hoàn cảnh ngặt nghèo nhất của đời sống. Chúng ta không thể làm trò cười cho thiên hạ[13].

Tòa soạn báo tuổi trẻ đã đặt vấn đề “sao không xếp hàng?” (2009)[14], đã tạo được dư luận xã hội rất tốt; nhiều ý kiến đã nhấn mạnh rằng phải có thái độ kiên quyết, trở thành hành động xã hội: nhất định không phục vụ người chen ngang.

Hoàng Cửu Long, đề xuất "văn hóa nhường nhịn trên đường"[15]. Văn hóa giao thông rất gần gũi với mọi người trong cộng đồng, xây dựng văn hóa giao thông ngay trong chính bản thân, gia đình và toàn xã hội. Đó là hành động tự giác chấp hành luật lệ, là hành động nhường nhịn nhau trên đường. Nhưng liệu mỗi người trong chúng ta có làm được luôn hay không, hay phải mất thời gian bao lâu để có văn hóa giao thông thực sự. Khái niệm văn hóa giao thông không chỉ để chỉ các hành vi ứng xử không bị kiểm soát bởi luật mà còn là theo quan hệ con người với tính nhân văn như nhường đường, giúp đỡ người khuyết tật, người già, phụ nữ có thai, trẻ em, người mang vác nặng... khi di chuyển trên đường; cái bắt tay thân thiện nếu chẳng may có va chạm giao thông, một giúp đỡ nhỏ nhặt, một cử chỉ thân ái sẽ làm mọi người chúng ta gặp trên đường đời nở nụ cười.

Pháp luật biết bao nhiêu là đủ, pháp luật cũng không thể chi phối tất cả mọi hoạt động sống - mọi lĩnh vực trong quan hệ giữa con người với con người, giữa cộng đồng với cộng đồng. Vì vậy, tự bản thân mỗi người, mỗi nhóm xã hội tự phải có hành động vì cộng đồng; tự ý thức, tự làm gương, tự tử tế, sống "hẵn hoi". Nói như Trần Văn Tuấn (2014) "nên tạo cho mình một lối sống tử tế". Ta không thể trông đợi một cộng đồng thượng tôn pháp luật khi bản thân ta cho mình cái quyền vượt đèn đỏ khi tham gia giao thông, ta tự cho ta chen ngang khi yêu cầu mọi người phải xếp hàng. Tôi từng nhớ cố TS Hoàng Ngọc Hiến từng nhắc đến cách sống "hẵn hoi" trong cái tiềm thức minh triết Việt cần được khơi dậy trong tâm thức của mỗi người Việt, tiếc rằng tư tưởng này chưa được thấu cảm rộng rãi. Nếu mọi người đều "hẵn hoi" sống thì chắc rằng sự đường hoàng của quốc gia đã...!!!

Hãy viết lên khẩu hiệu trong chính mỗi con người:

+ Không chen lấn xô đẩy, hãy xếp hàng thứ tự và nghĩ rằng mọi người ai cũng vội như ta.

+ Không chen lấn xô đẩy, lấn sang đường ngược chiều, leo lề, leo vạch; dừng lại ở ranh giới đèn đỏ, chỉ đi khi đèn xanh bật sáng.

+ Nhường nhịn người già, trẻ em, phụ nữ mang thai.

- Hành động xã hội - dư luận xã hội

Chúng ta đã có văn hóa nhường nhịn, có những hành động nhường nhịn, nhưng nó lại không đi vào tiềm thức, vào các hành động sống hàng ngày; vấn đề là tâm thế chuẩn bị cho nó:

+ Khi xảy ra xung đột căng thẳng, có thể bạn sẽ không biết mình đã nói gì. Bạn có thể chuẩn bị sẵn những từ ngữ an toàn để tránh làm tổn thương đối phương, đặc biệt là khi cả hai sắp sửa đi đến giới hạn kiên nhẫn. Rõ ràng cả hai bạn sẽ không biết điều gì sẽ xảy ra trong cuộc tranh luận cho đến khi nó kết thúc, do vậy chủ động nhường nhịn có thể làm nguội cái đầu của cả hai người.

+ Nhìn người bằng lòng nhân từ, tình thương yêu, đặt mình vào vị trí của người khác để suy nghĩ đánh giá. Tha thứ, bỏ qua tội lỗi cho người đã làm mình tổn thương.Tạo sự thân thiện với người xung quanh trong khi xếp hàng chờ đợi. Hãy tạo quan niệm tốt, 'xếp hàng là vì nhiều người chờ đợi một cái gì đó rất tốt phía trước".

Có lẽ hơi cực đoan nhưng phải làm sao để đám đông người Việt có thể la ó với một hành vi không chịu xếp hàng trong những hoạt động ngày thường như đã từng la ó "ném đá" một ca sĩ khi vào viếng Đại tướng Võ Nguyên Giáp không chịu xếp hàng...

+ Tạo cho mọi người phải tự chính mình giữ mình trước, không cần đến ai khác, cơ quan nào khác. Trong một bài viết trước đây, tôi đã từng "ước mơ": giá mà tất cả người Việt chúng ta đều biết xấu hổ, biết tự trọng, biết hối hận khi làm sai, biết chia sẻ trước hoạn nạn của người khác; giá mà những hành vi “xấu xí”, vô cảm trong xã hội sẽ ngày càng ít đi (Phan Tân 2014). Vai trò của dư luận ở đây là góp phần xây dựng lòng tự trọng bằng những hành động thiết thực, phản đối các hành vi sai trái.

Câu chuyện “hôi của” đượcđưa vào các bài học, bài thi với mong muốn “học sinh là đối tượng được tiếp nhận đầu tiên từ câu chuyện này và các em cần phải thể hiện suy nghĩ, chính kiến của mình” đã nhận được sự ủng hộ rộng rãi của dư luận. Chúng ta cần phải từng bước có định hướng bài toán nhân cách cho lứa tuổi học trò và kể cả những người “lớn tuổi”. Dư luận đánh giá các sự kiện, và phải bày tỏ thái độ rõ ràng trước cái tốt với cái xấu, cái đúng với cái sai.

- Nhường nhịn trong tâm thế phát triển

Người Việt bước vào hội nhập với tâm thế muốn "sánh vai các cường quốc?" cần phải tạo dựng bản sắc văn hóa cho đến từng chi tiết từ nhỏ nhất cho đến lớn; từ văn hóa ứng xử, văn hóa giao tiếp, văn hóa kinh tế, văn hóa chính trị... tạo được cái nhìn thiện cảm về đất nước, sự tôn trọng khi du khách, đối tác đến Việt Nam... Chúng ta hãy làm thế nào mà khi người ta thấy một hành động nhường nhịn, dễ thương, một đối xử có chia sẻ, có tình người, một đám đông tụ tập có ngăn nắp, có tự trọng, một cộng đồng có trật tự, có đoàn kết thì người ta liền sẽ nghĩ tới và gật đầu xác nhận: “course, he (she/they) is (are) Vietnamese(s)”, "Good Vietnamese"...

Tuy nhiên, bên cạnh kêu gọi sự nhường nhịn, chúng ta cũng cần phải tỉnh táo rằng, không được để triệt tiêu đi cái cạnh tranh vì phát triển. Nguyễn Sĩ Dũng (2011) đã viết "không phải bao giờ đạo đức cũng là một công cụ hiệu năng", bởi nếu nhường nhịn quá "có thể gây ra sự tốn kém về thời gian"[16].

Trong xã hội nhường nhịn, một hành động hết sức quan trọng là mọi người hãy tự xây dựng cho mình "văn hóa biết xấu hổ":

+ Xấu hổ vì quốc gia phát triển chậm, vì không cạnh tranh được với thế giới, về những phát minh, sáng tạo, sáng kiến.

+ Xấu hổ vì chen ngang chỉ để tranh giành miếng ăn tầm thường, cái lợi nhỏ nhặt, làm xấu đi hình ảnh quốc gia trong tâm thế hội nhập.

+ Xấu hổ vì một thành viên nào đó trong nhóm có hành vi lệch lạc làm ảnh hưởng đến uy tín nhóm,  và cần được điều chỉnh.