Đó là chia sẻ của TS Phạm Xuân Thạch, Trưởng khoa Văn học (Trường ĐH KHXH&NV – ĐHQG Hà Nội) trước những bất cập của lễ hội đầu xuân hiện nay.

Các tôn giáo điều chỉnh lẫn nhau

PV: Phần nhiều các ý kiến hiện nay đều phê phán lễ hội ngày nay xô bồ không như ngày xưa…

TS Phạm Xuân Thạch: Trên “Đông Dương tạp chí” cách đây khoảng 100 năm, cụ Nguyễn Văn Vĩnh viết về lễ hội chùa Hương đã cho chúng ta thấy, cũng chen chúc, cũng mê tín dị đoan, cũng thịt thú rừng…Con trai cụ là nhà thơ Nguyễn Nhược Pháp viết bài thơ “Chùa Hương” nổi tiếng cũng thể hiện tâm thế rất đặc trưng của người An Nam khi đi hội. Tâm thế của cô gái trong thơ là đi chơi hội, chứ không có tâm thế hành hương. Vì đi chơi cho nên “quần lĩnh, áo the mới”, rồi vấn tóc đuôi gà, dọc đường đi cô cũng nhấm nháy nhìn người này người kia, rồi cũng biết những anh khóa sinh đang nhìn mình. Thế thì bản thân tính dân gian, tính cổ truyền của lễ hội đã có những yếu tố xô bồ sẵn của nó rồi, cho nên bây giờ chúng ta đừng nói chuyện xô bồ là sản phẩm của xã hội hiện đại.Nói như thế là cực đoan.Tôi phải nói ngay như vậy.Ngay trong truyền thống, lễ hội đã có xô bồ rồi.

PV: Nhưng câu chuyện ở đây là cần có cơ chế điều chỉnh để lễ hội không xô bồ, thậm chí là “cướp có văn hóa”.

TS Phạm Xuân Thạch: Tôi không phải người làm văn hóa dân gian chuyên nghiệp, tôi quan sát văn hóa dân gian qua văn chương. Đọc một cuốn như “Mẫu Thượng ngàn” của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh, ta thấy trong cái làng Việt Nam có đủ hết. Có đình thờ thành hoàng của cả làng.Có chùa làng.Có văn chỉ của nhà Nho.Có phủ thờ Mẫu.Chưa kể đền, miếu…Và trong một gia đình, chuyện này PGS Phan Ngọc đã nói từ những năm 1990 rồi, đã có sự dung hòa tôn giáo. Gia đình nào cũng thờ tổ tiên. Ông bố có thể theo Khổng học, cũng chống lại những chuyện nhảm nhí, cúng bái mê tín dị đoan. Bà mẹ vẫn theo tín ngưỡng thờ mẫu. Cả nhà vẫn đi chùa theo đạo Phật.

Vậy câu chuyện ở đây là gì?Là cơ chế tự điều chỉnh trong làng xã.Ngày xưa lễ hội là của làng xã.Lễ hội có phải của quốc tế đâu.Lễ hội của làng xã thì tự làng xã nó có cơ chế điều chỉnh.Nho giáo cũng không thể vì chuyện độc quyền mà lấn át các tôn giáo khác được. Ngược lại, chính nhờ sự hiện diện của Nho giáo thì những tín ngưỡng địa phương cũng không thể đi theo hướng hoành hành và mê tín dị đoan được. Cơ chế điều chỉnh ấy rất quan trọng.Chính các tôn giáo điều chỉnh lẫn nhau.Đấy là điều thứ nhất.

Thứ hai là, ở làng, sức mạnh của Hội đồng làng xã rất ghê gớm. Các cụ nói con cháu phải nghe. Đây không phải cụ của riêng họ nào cả, mà Hội đồng kỳ mục có Hương lý, có Tiên chỉ, trong Hội đồng ấy có cả những người Văn thân, Sĩ phu có học hành. Người ta có cơ chế để điều chỉnh, để không làm cho lễ hội bị biến tướng thành những chuyện nhảm nhí.

PV: Như ông phân tích thì chúng ta mất đi chính cơ cơ chế điều chỉnh ấy?

TS Phạm Xuân Thạch: Đúng thế. Khi đã mất cơ chế điều chỉnh thì những cái gọi là xô bồ mới đi vào.Chỗ này chúng ta phải nói sòng phẳng với nhau.Xô bồ thứ nhất là gì?Chính các địa phương có tâm lý biến lễ hội thành kinh doanh.Xô bồ thứ hai là, người dự lễ hội.Trong đám cướp phết đánh nhau ấy, đâu phải chỉ có người dân địa phương, mà còn có cả dân tứ xứ kéo đến.Một anh bạn tôi, làng của anh ấy cách làng tổ chức hội phết Hiền Quan (Phú Thọ) chỉ có một con sông thôi, kể rằng, có phải cả làng đi cướp phết đâu.Làng người ta cử ra độ 10 thanh niên trai tráng, có lệ có luật. Dân làng chỉ đứng xem.Cướp phết là việc của những người đã được lựa chọn mang tính tượng trưng. Nghi lễ ấy với tính thiêng liêng của nó. Họ cướp phết nhưng không xảy ra đánh nhau vì ở làng còn nhìn mặt nhau chứ.Bây giờ, dân tứ xứ đổ xô về, đánh nhau chảy máu mồm máu mũi như thế.

Đó là vì cơ chế điều chỉnh không còn. Ảnh hưởng ngoại lai bắt đầu tràn vào. Rồi tâm lý tha hóa của văn hóa trỗi dậy. Tôi nghĩ rằng cái gốc câu chuyện của chúng ta ở đây là tâm lý xuống cấp của văn hóa quá lan tràn.

Báo chí định hướng loại bỏ hủ tục lễ hội

PV: Đối diện với những chuyện ấy, chúng ta nên ứng xử ra sao, thưa ông?

TS Phạm Xuân Thạch: Đây là một thực tế xã hội mà chúng ta phải chấp nhận. Song để ứng xử với nó, tôi thấy mấy vấn đề sau.

Một là, vai trò của người lãnh đạo ở tất cả các cấp.Chúng ta nói rằng “Học tập tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”, chúng ta đều là người Đảng viên cả, vậy chúng ta hành xử đúng như điều đó chưa? Bác Hồ ngày Tết phát động Tết trồng cây, trồng cây con để sau này lớn thành rừng, phủ kín đồi núi trọc, làm lợi cho môi trường. Bác đến những nơi khó khăn nhất của xã hội để thăm hỏi, động viên bà con: nông trường, đơn vị bộ đội, gia đình người neo đơn… để động viên đầu năm mới. Nhà nước của chúng ta là Nhà nước thế tục. Chúng ta không phản đối chuyện tôn giáo, tín ngưỡng nhưng người Đảng viên phải có hành xử để cả xã hội trông theo học tập, noi gương.

Thứ hai, tôi nghĩ báo chí cũng có vai trò, có trách nhiệm trong này.Bởi vì, báo chí của chúng ta là báo chí cách mạng.Tôi còn giữ đây, báo “Pháp luật Việt Nam” đăng bài “7 ngôi chùa linh thiêng nhất nên đến trong dịp Tết âm lịch”.Trong đó có cả Phủ Tây Hồ có cả Đền Trần, có cả Đền Bà chúa kho. Một bài báo phản ánh luôn 2 chuyện. Chúng ta là Nhà nước thế tục kia mà, tại sao báo chí lại đi tuyên truyền cho chỗ này linh thiêng, chỗ kia để cầu tài lộc, chỗ nọ cầu duyên, chỗ khác cầu thăng quan tiến chức… Kiến thức cơ bản cũng sai nốt, cả tòa soạn không biết đền, phủ khác chùa.

Thế rồi trên báo bày cho người ta cách cúng sao giải hạn. Đem lên báo để ca ngợi những chuyện đấy thì làm sao dân chúng người ta không nhìn vào. Chưa kể là cũng qua báo chí chúng ta biết rằng Lễ hội Yên Tử có những vị đeo biển Ban Tổ chức lên xoa tay vào chùa Đồng, rồi đền Trần có những vị đeo biển Ban Tổ chức đi tranh cướp lộc. Trước câu chuyện này, vai trò của báo chí là phải định hướng nhận thức cho xã hội. Muốn định hướng, đầu tiên phải nhận thức đúng. Nhà báo mà nhận thức nhảm nhí rồi lại tuyên truyền tiếp, lan tỏa tiếp những cái nhảm nhí thì làm gì lễ hội chả xuống cấp.

Báo chí phải giúp cho người dân, cũng như lãnh đạo phải giúp cho người dân nhìn thấy phương diện hủ tục lạc hậu của lễ hội để tự người dân loại bỏ dần.

Cuối cùng, tôi nói đến nhân vật thứ ba rất có trách nhiệm ở đây là người lãnh đạo tôn giáo. Không thể nói rằng chùa hỗn loạn như thế mà người trụ trì chùa ấy lại không có trách nhiệm. Nhà sư là người hướng dẫn đức tin kia mà. Người ta làm loạn ở chùa thì trách nhiệm trước hết là của nhà chùa chứ. Nếu nhà sư nào thấy chùa mình diễn ra cảnh tranh cướp lộc, dám đóng cửa chùa lại, dám tuyên bố không cúng sao giải hạn, không làm những khóa lễ cầu tài lộc, nhà chùa chỉ thuần túy điều chỉnh đức tin. Nhà chùa hãy làm đúng với giáo lý của Phật pháp.

Tôi nghĩ rằng, ba cơ chế điều chỉnh ấy mà chúng ta làm tốt, thực ra chúng ta đều mong muốn làm điều ấy cả, thì lễ hội sẽ được chấn chỉnh. Vận động “Học tập tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh” từ bao nhiêu năm nay rồi, vậy thì tại sao chúng ta không học tập từ điều đơn giản nhất, điều cụ thể nhất, hành xử đầu năm mới như thế nào cho đúng tư cách của con người vừa là người cộng sản vừa là người văn minh.

PV: Ý ông muốn nói đến những hình mẫu?

TS Phạm Xuân Thạch: Tất nhiên rồi, chúng ta phải tạo ra những hình mẫu. Hình mẫu từ người lãnh đạo, người Đảng viên có ứng xử như thế nào cho có văn hóa, tôn trọng tín ngưỡng nhưng có khoảng cách, kính nhi viễn chi, hình mẫu những người lãnh đạo tôn giáo, hướng giáo dân, hướng tín đồ, phật tử của mình đến việc thực hành tôn giáo cho đúng với giáo lý. Tôi nói đúng giáo lý vì tôi không tin là trong kinh Phật có những chuyện khuyến khích người ta đi thả tiền lẻ, đi làm những chuyện đốt vàng mã nhảm nhí như vậy. Thế thì tôi nghĩ câu chuyện xã hội là câu chuyện làm gương và làm gương là quan trọng nhất.Sau đó, chúng ta trả lại lễ hội cho đời sống dân sự.

PV: Xin cảm ơn ông./.

Kiều Mai Sơn thực hiện