Trong tác nghiệp nghiên cứu khoa học lịch sử thì hầu như ai cũng phải thường xuyên xử lý số liệu.

Mà số liệu ở Việt Nam thì khó mà đáng tin. Do vậy, động đến số liệu là tôi sợ. Nếu không cho số liệu vào các bài viết, vào các sách viết (mà phương pháp sử gọi là "định lượng") thì sợ người ta phê là tư biện, viết theo kiểu "vỗ bụng", là viết chay. Phải có số liệu thì sử mới là sử chứ. Không định lượng thì lấy đâu định tính!

Ai chả biết! Nhưng khó lắm. Đừng tưởng bở!

Liệu có tin được không về các con số thường thấy trong các biểu bảng thống kê, trong các báo cáo?

Hơn bốn ngàn máy bay Mỹ bị quân và dân miền Bắc nước mình bắn rơi trong hai cuộc chiến tranh phá hoại. Mỹ thì kêu là làm gì có con số ấy. Có khi chỉ một chiếc máy bay Mỹ bị phía ta bắn rơi thôi mà có đến mấy nơi tính vào thành tích cho mình. Vì lưới lửa dày đặc, từ súng bộ binh đến 12 ly 7, rồi cao xạ, rồi tên lửa, ngay cả súng bộ binh (súng trường K44) cứ đan lên trên bầu trời. Máy bay Mỹ cháy trên trời, cứ thế ai cũng có thể tính về mình bắn rơi được. Máy móc đâu mà quan sát, mà tính cho chính xác. Lại có cả chuyện đăng báo hẳn hoi: trong cuộc chống Mỹ, có người dùng tay không tiêu diệt được máy bay lên thẳng UH1 của Mỹ. Kinh!

Có số liệu trận này ta diệt và bắt sống từng này, từng kia tên địch. Cũng chẳng chính xác. Có nhiều bài, sách viết là chiều 2-9-1945, cuộc mít tinh tại vườn hoa Ba Đình (lúc ấy là "vườn hoa", về sau mới gọi là "quảng trường"), có khoảng 500 ngàn người dự. Nhiều người bác bỏ: làm gì đến nửa triệu người lúc đó! Tài liệu chính xác đâu? Không có.

Trận lụt lội chưa xong, các địa phương đã thống kê xong rất cụ thể tổng số thiệt hại (có thể để xin viện trợ cho nhanh, cho nhiều chăng?). Hồi phong trào "cánh đồng 5 tấn", đến mùa thu hoạch, gặt chưa xong thì đã có số liệu báo cáo nơi này nơi nọ đạt cánh đồng 5 tấn. Cúm gà, gà toi, đem đi chôn, bắt chôn cả những con chưa chết. Thống kê rất nhanh, vống lên con số gà cúm (để lấy tiền hỗ trợ?).

Chương trình xây dựng nông thôn mới. Có các tiêu chí cụ thể hẳn hoi. Nhưng, số liệu là số liệu, tiêu chí là tiêu chí. Nhiều xã có báo cáo. Rồi đoàn này đoàn nọ đến kiểm tra hẳn hoi. Tôi biết có xã được công nhận sớm so với các xã khác ở trong huyện, thế là được "trên" thưởng cho mấy tỷ đồng, tổ chức đánh chén rồi, còn phát cho mỗi hộ năm mươi nghìn đồng. Xã bên cạnh chưa được, tức lắm. Cố gắng phấn đấu. Chưa đầy một tháng sau thì được. Hỏi sao nhanh thế? Thì xã bạn được, thì xã ta phải được chứ. Nó hơn gì mình đâu. Chạy là được ấy mà!

Nay thì cả huyện đã được công nhận là huyện nông thôn mới rồi. Chuyện ấy không biết có đúng không, nếu đúng thì đúng đến bao nhiêu phần trăm? Nhưng tôi biết chắc là xét theo tiêu chí một cách nghiêm túc thì nhiều xã vốn đã được công nhận xã nông thôn mới, không xứng. Không xứng bởi tôi biết ở đó vẫn còn nhiều hộ nghèo, quá nghèo. Thanh niên trai tráng tung hoành khắp nước làm thuê, ở nhà chỉ chủ yếu còn lại là người già, em nhỏ. Làm thuê thế mà vẫn còn khốn khó đủ bề. Làm đủ các việc ở thành phố và những vùng khác: đi đào vàng; đi làm thợ xây, phu hồ; đi đồng nát; đi làm "ôsin"; đi bán đồ lặt vặt; đi bán dạo; đi lái xe taxi; đi lái xe ôm; đi mở cửa hàng cầm đồ; đi xuất khẩu lao động - mà chủ yếu người trong xã đi lao động là làm "ôsin" cho gia chủ người nước ngoài, v.v. Không biết có đúng không, có người ở quê nói với tôi rằng, có cả chị em đi lên thành phố và sang cả nước ngoài làm "cave" nữa. Điều này thì tháng 7 năm 2015, nhân chuyện bên Xingapo không cho một số chị em người Việt Nam mình nhập cảnh, thì báo chí Việt Nam cũng đề cập rồi.

Dạo nọ đọc nhiều cái tin trên báo viết về việc một số nơi lấy phiếu điều tra xem mức độ hài lòng dịch vụ công gì đó. Công bố kết quả là có đến hơn 80% hài lòng! Ai cũng cho đấy là xạo. Xạo là bởi vì nếu đạt tới con số như thế thì hô hào cải cách hành chính bao nhiêu năm nay làm gì cho mệt!

Cái chuyện kê khai tài sản của cán bộ nữa. Báo chí đưa tin rằng, đại diện Thanh tra Chính phủ nêu trong báo cáo công tác phòng, chống tham nhũng tại phiên họp toàn thể lần thứ 14 của Ủy ban Tư pháp sáng ngày 15-9-2014: hơn 944000 trường hợp đã kê khai tài sản thu nhập trong năm 2013, chỉ có 5 người thuộc diện kê khai phải xác minh và chỉ có 1 người bị xử lý kỷ luật bằng hình thức cảnh cáo do kê khai không trung thực. Báo cáo  vậy thì chỉ biết vậy.

Năm 2015 này, tác giả Như Thố đăng báo Năng lượng mới số 443 mà báo điện tử cùng ngành PetroTimes đăng lại (28-7-2015): vừa qua, Thanh tra Chính phủ công bố báo cáo cho biết, tính đến ngày 31-5-2015, trong số 995383 người thuộc diện phải kê khai tài sản, chỉ phát hiện được 4 người kê khai không trung thực (Đúng ra là người ta xác minh 1225 bản kê khai tài sản trong số đó thì phát hiện và kết luận 4 người kê khai không trung thực). Bài báo khẳng định rằng, chắc chắn đây là con số ảo, con số "đẹp" ngoài sức tưởng tượng, tỷ lệ 4/1000000 quả thật là con số tinh khiết, quả thật hiếm.

Còn con số nợ công của Việt Nam giữa những năm thứ hai của thập niên đầu thế kỷ XXI, mỗi người, mỗi cơ quan đưa ra số liệu khác nhau. Con số của Ngân hàng thế giới (WB) khác, con số của Tổng cục Thống kê Việt Nam khác. Con số của Chính phủ Việt Nam khác. Con số của nhà kinh tế này khác, của nhà kinh tế kia khác. Báo Điện tử Dân trí ngày 11-10-2015, đăng bài cho biết: theo Đồng hồ nợ công toàn cầu (Global debt clock) trên trang The Economist.com, tính đến 9 giờ 30 (giờ Việt Nam) ngày 11-10-2015, thì nợ công của Việt Nam đang ở mức trên 92,618 tỷ USD, như vậy "mỗi người dân Việt Nam đang gánh 1.016 USD nợ công". Nợ công Việt Nam đang chiếm 46,0% GDP, tăng 9,6% so với năm 2014 (Trong khi nợ công toàn cầu thời điểm ngày 11-10-2015 đang ở mức trên 57.135 tỷ USD).

Chủ trì phiên họp tổng kết năm 2015, triển khai nhiệm vụ năm 2016 ngày 3-12 của Ban chỉ đạo trung ương phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam băn khoăn về tình trạng xuống cấp thấy rõ của văn hóa xã hội trong khi các báo cáo thành tích vẫn dày dặn thêm…

Theo số liệu báo cáo, đến lúc này (12-2015) cả nước có gần 19 triệu gia đình trong tổng số hơn 22 triệu gia đình đạt chuẩn danh hiệu gia đình văn hóa, đạt tỉ lệ 85,03%, tăng 2% so với năm 2014.

Trưởng Ban chỉ đạo đặt vấn đề, tại sao văn hóa xã hội lại rất "có vấn đề" như vậy, vệ sinh an toàn thực phẩm, sản xuất và buôn bán các loại thực phẩm nguy hại cho sức khỏe đồng loại vẫn diễn ra đến mức bất chấp đạo lý? Tại sao có đến 85% số gia đình đạt chuẩn văn hóa, khu dân cư văn hóa mà những vấn đề vi phạm văn hóa, đạo đức vẫn đầy rẫy, phổ biến như thế. Nếu tỷ lệ thống kê là đúng, chắc những khu dân cư, những thôn bản văn hóa như thế đã rất thanh bình, đáng sống, không còn ngập rác, mất vệ sinh, không còn bạo lực, tệ nạn… nữa rồi. Phó Thủ tướng băn khoăn rằng, phải chăng các tiêu chí để đưa ra chưa chuẩn, việc thực hiện vẫn chạy theo hình thức, vì thành tích?

Chia sẻ băn khoăn của Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam, ông Trần Tình- Phó Chủ tịch Trung ương Hội Khuyến học Việt Nam nhận xét rằng, việc chạy theo hình thức trong các phong trào thi đua xây dựng đời sống văn hóa vẫn khá bổ biến.

“Tivi hôm qua vừa đưa tin một phường văn hóa điển hình nhưng tôi xin thưa, đó chính là một khu vực nhạy cảm, một “chợ tình” của thành phố” – ông Trần Tình cảnh báo rằng, văn hóa xã hội mà chất lượng kém là một mối nguy rất lớn (Theo báo dantri.com.vn ngày 4-12-2015).

Chẳng biết đâu mà lần.

Nhiều con số lung tung beng như vậy cho nên một số người viết báo, viết sử cứ ngồi một nơi bịa ra mà viết, không dẫn nguồn, nếu có dẫn thì dẫn như ma trận bát quái.

Ôi, những con số!

Vừa công bố xong kết quả thi trung học phổ thông, thi "hai trong một". Nhiều thầy cô giáo nước mình khẳng định rằng, con số đó không đúng thực chất. Có người là bảo đây là sự thất bại cho cả dự án. Có người lại khen thế là tốt.

Ngay cả số liệu phân loại đảng viên hằng năm nữa. Tỉnh Thái Bình có số đảng viên trong sạch, vững mạnh rất cao. Ấy là theo sự phân loại hằng năm từ chi bộ trở lên. Thế mà khi xẩy ra sự kiện của những năm 1997-1998 nhân dân nổi lên những cuộc đấu tranh gay gắt đòi dân chủ ở cơ sở, chống tham nhũng từ thôn thì những con số thống kê báo cáo những đảng viên trong sạch, vững mạnh kia là con số không thực. Hàng loạt cán bộ Đảng, chính quyền, đoàn thể thôn, xã, huyện bị khai trừ, cách chức. Những năm 1997-1998 đó để lại cho Đảng nhiều bài học quý, có lẽ trong đó phải kể đến bài học về phân loại đánh giá đảng viên, về những con số thống kê hằng năm.

Có thời thống kê GDP của tỉnh (tỉnh nào cũng tính). Con số ấn tượng lắm. Tỉnh nào cũng cao, thật phấn chấn. Nhưng có tỉnh thì đến giáp hạt vác rá xin trung ương cứu đói. Tỉnh N.A xin trung ương cứu đói giáp hạt năm 2015 cho nhiều hộ dân, nhưng lạ thay lại tổ chức lễ hội to lắm, tốn kém lắm. Đầu năm 2015, tỉnh Q.T được đề nghị cấp 669 tấn gạo cứu đói cho 44600 nhân khẩu, nhưng tháng 7-2015, báo chí đưa tin tỉnh này làm một cái bánh tét khổng lồ, dài ngoằng ngoẵng dịp Lễ Đại cầu siêu vong linh các liệt sĩ nhân ngày Thương binh-Liệt sĩ  27-7. Cái "hội chứng kỷ lục" làm mờ mắt con người ta. Nhiều người phê phán đó là việc làm điên rồ, là hâm, là tào lao, là không có óc, là chẳng giống ai, là..là…nhiều từ ngữ nữa không kể xiết. Nhiều doanh nghiệp thiếu văn hóa, lợi dụng để tài trợ tạo ra những kỷ lục đó nhằm PR cho mình ("Tô hủ tiếu Sa Đéc đạt kỷ lục lớn nhất Việt Nam"; "Lễ vật của nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh Cung tiến Giỗ Quốc tổ Hùng Vương nặng 2,6 tấn"; "Chai rượu lớn nhất Việt Nam"; "Ly cà phê lớn nhất thế giới" của Vinacafé; "Số người cùng hát quan họ đông nhất Việt Nam" - khoảng 3000 người, v.v. Bánh chưng đạt kỷ lục ghinet…Nhiều cái kỳ cục lắm. Có người còn chửi cho: còn cái kỷ lục "Ngông nhất thế giới" nữa).

 Những con số GDP của các tỉnh mà tính chung lại, tổng hợp lại rồi quy chung cho cả nước thì con số GDP cả nước năm đó đâu phải thấp thế. Các nhà kinh tế mới lên tiếng rằng, không có cái kiểu tính GDP của tỉnh, chỉ có thể tính GDP của toàn quốc thôi; rằng, cách tính GDP của ta không đúng với quốc tế. Sau một chặp thấy những con số linh tinh lang tang như thế, Chính phủ phải ra chủ trương tính cho thống nhất.

Ở đâu cũng viết là phấn đấu đến năm 2020 nước ta về cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại. Nước công nghiệp là có những tiêu chí gì để tính? Theo hướng hiện đại là cái chi chi? Về cơ bản là thế nào? Không mấy ai bàn. Đến cuối năm 2015, chỉ còn mấy năm nữa thôi là đến cái mốc ấy rồi. Bây giờ phải tính tiêu chí. Có người đưa ra nhiều tiêu chí, trong đó có tiêu chí đầu tiên đó phải là một nước có trình độ phát triển khá cao, cụ thể là thu nhập bình quân đầu người phải cao hoặc trên trung bình. Hiện nay theo phân loại của Ngân hàng thế giới, bình quân đầu người từ 1000 đến 12000 USD là nước có thu nhập trung bình, trên 12000 USD là nước thu nhập cao. Do đó một nước được gọi là công nghiệp phải có trên 12000 USD. Việt Nam hiện nay mới đạt gần 2000 USD, đến năm 2020 có lẽ khoảng 3000 USD, giỏi lắm là 3500 USD (tùy theo biến động của tỷ giá). Nhìn từ điểm này chúng ta thấy mục tiêu năm 2020 là hoàn toàn không đạt được. Vậy nên, Đại hội XII của Đảng đầu năm 2016 mới điều chỉnh lại cái mục tiêu đó.

Cách đây khoảng vài chục năm, tôi đọc ở đâu đó có tài liệu viết rằng những con số của Tổng cục Thống kê Liên Xô đưa ra trước đây phần lớn là những con số không chính xác (con số ma). Và, người ta gọi đó là "những số liệu phét lác được pháp luật thừa nhận". Được pháp luật thừa nhận là bởi vì cơ quan Tổng cục Thống kê của Liên Xô lúc ấy là cơ quan của Nhà nước Xôviết. Không biết ở nước mình thì thế nào, có giống như thế không? Có người còn nói bóng bẩy hơn. Ngôn ngữ (viết và nói) là sản phẩm tuyệt diệu của loài người. Nhưng, tệ hại nhất là ngôn ngữ đó lại trao đúng vào những kẻ báo cáo láo.

Ở cơ quan tôi, có lần cách đây khoảng gần mươi năm, có người đưa ra đăng ký nghiên cứu một đề tài khoa học cấp bộ với chủ đề điều tra nhu cầu người học cao cấp lý luận chính trị trong cả nước. Đưa ra bàn nên có đề tài này không thì một ông giáo sư nói rằng, không nên. Không nên vì số liệu điều tra nếu thu về thì đó toàn là con số ảo mà thôi. Ảo là bởi vì, số muốn học có khi không phải là học để có tri thức, có kỹ năng mà người ta muốn học là lấy cái chứng chỉ để nâng cấp ngạch bậc công chức, viên chức. Ý kiến của vị giáo sư này được cho là đúng. Sau đấy không đưa ra làm đề tài này nữa (Có điều tra để biết thật như cụ Hồ nói không? Cụ Hồ bảo là học ở trường Đảng là "Học để làm việc/Học để làm người/Học để làm cán bộ"/Học để phụng sự Đoàn thể/phụng sự giai cấp và nhân dân/phụng sự Tổ quốc và nhân loại. Chứ cụ Hồ không bảo là học để lấy bằng cấp, chứng chỉ bao giờ!).

Nhân đây, xin đề cập một ít về số liệu do điều tra theo bảng hỏi của phương pháp xã hội học. Trong nghiên cứu sử, tôi không tin cái tính xác thực ở Việt Nam qua phương pháp này lắm. Trao đổi ý kiến với mấy nhà xã hội học Việt Nam thì người ta bảo là phương pháp này hay lắm, đúng lắm. Các anh nghi ngờ nó không chính xác là bởi vì có những cuộc điều tra đặt ra những câu hỏi không hợp, không đúng. Có khi muốn biết cái này thì phải hỏi vòng vo, nghĩa là không hỏi trực diện, rồi từ đó mà suy ra (?). Lại còn phải có cách điều tra cho nó hợp đối tượng, hợp hoàn cảnh, tránh đem bút mà tích bừa. Không biết ra sao. Một hôm, tôi đang ngồi làm việc, có lúc người ta cũng đưa đến mấy cái phiếu điều tra xã hội học. Đến như tôi mà có lúc cũng phải tích bừa cho nó xong, chứ có nghĩ ngợi gì lắm đâu.

Trong sử, có cái phương pháp cácbon phóng xạ C14. Nhưng sai số cho phép cộng trừ đến hơn 100 năm. Mấy cái cọc Bạch Đằng xem có chính xác niên đại thời trước đánh trận không thì ông bạn khảo cổ học của tôi trả lời không chắc lắm. Nó phụ thuộc vào nhiều yếu tố lắm, ông ạ. Thế mới biết số liệu thật rắc rối. Còn dân tộc Việt Nam 4000 năm lịch sử nữa. Có đúng không? Hiện cũng đang để ngỏ. Mà tại sao lại không nghiên cứu cho nó tường tận đi nhỉ? Ở nước ta hiện đang viết quốc sử đấy. Đó là chưa kể rất nhiều vấn đề nữa, trong đó có các vua Hùng họ gì; hai bà Trưng họ gì?

Ngay cả các số liệu đưa ra tại các kỳ họp Quốc hội nước mình mà nghe một số nghị sĩ than là cũng đáng nghi. Cả số công chức "sáng vác ô đi, tối vác ô về" nữa, có phải là chiếm tới 30% không? Có người bảo con số đó là đúng. Có người bảo con số ấy chưa đến mức đó. Có người bảo con số đó còn thấp so với thực tế. Chẳng biết tin vào con số nào. Nhưng, cứ căn cứ vào kết quả bình xét danh hiệu thi đua cuối năm (đối với các trường học thì là cuối năm học) thì cơ quan nào cũng có ít nhất là 75% số công chức, viên chức đạt danh hiệu "Lao động tiên tiến", còn tuyệt đại đa số là "Hoàn thành nhiệm vụ". Thế thì con số 30% kia không đúng rồi. Hay con số 75% trên kia không đúng với thực chất, là kết quả của bệnh thành tích?

Nhiều dạng số liệu lắm.

Tùy thuộc vào động cơ của người đưa ra số liệu.

Một số lần thảo luận với mấy lớp học sử sau đại học về vấn đề xử lý số liệu trong nghiên cứu sử học, tôi khuyên các em nên cảnh giác.

Nhưng mấy em nói: Thưa, không lấy số liệu đó thì lấy đâu ra?

Một câu hỏi khó.

Một vấn đề khó.