Thưa ngài,

Tôi đã nhận được những cuốn sách của ngài và đã đọc chúng với niềm thích thú lớn, đặc biệt “Papers from a Viceroys Iamen”(1).

Đời sống của nhân dân Trung Quốc luôn luôn khiến tôi quan tâm cao độ, và tôi đã cố gắng làm quen với những gì trong đời sống Trung Hoa mà tôi có thể tiếp cận, chủ yếu với minh triết tôn giáo Trung Hoa – với những sách của Khổng Tử, Mạnh Tử, Lão Tử và những chú giải cho các sách ấy. Tôi cũng đọc cả về Phật giáo Trung Hoa và những sách của người Âu châu viết về Trung Quốc. Trong thời gian gần đây, sau những tội ác mà người Âu – trong đó, ở mức độ lớn, có cả người Nga – đã thực hành chống lại người Trung Quốc, thì tâm trạng chung của nhân dân Trung Quốc lại càng khiến tôi bận tâm một cách đặc biệt.

Nhân dân Trung Quốc, phải chịu đựng nhiều đến thế do sự tàn nhẫn bất lương, ích kỷ và vụ lợi một cách thô bạo của các dân tộc Âu châu, cho đến thời gian gần đây đã đáp trả lại tất cả những bạo lực được thực hành chống lại họ bằng sự bình tĩnh oai vệ và sáng suốt, bằng sự chọn lựa kiên nhẫn trong cuộc đấu tranh với bạo lực. Tôi nói về nhân dân Trung Quốc, chứ không phải về chính phủ.

Cả sự bình tĩnh lẫn kiên nhẫn của nhân dân Trung Quốc vĩ đại và hùng cường đã chỉ kích thích và kích thích hơn nữa sự hỗn xược của các dân tộc Âu châu, như điều ấy vẫn thường thấy ở những kẻ thô bạo, ích kỷ, sống chỉ bằng đời sống thú vật, mà những người Âu đang có công việc với Trung Quốc đích thị là những người như thế.

Thử thách mà nhân dân Trung Quốc đã và đang phải trải qua là to lớn và gian khổ, nhưng chính giờ đây việc quan trọng là sao cho nhân dân Trung Quốc không mất kiên nhẫn và không thay đổi thái độ của mình đối với bạo lực và bằng cách ấy không tước đi của mình những hệ quả vĩ đại, mà sự chịu đựng bạo lực không lấy ác trả ác sẽ phải mang lại.

Chỉ “người chịu đựng đến cùng mới được cứu rỗi”, luật Kitô giáo nói thế. Và tôi nghĩ đó là chân lý không thể hồ nghi, mặc dù nó khó được loài người chấp nhận. Không lấy ác trả ác và không can dự cái ác là phương sách chắc chắn nhất không chỉ cho sự cứu rỗi, mà còn cho sự chiến thắng những người làm điều ác.

Người Trung Hoa đã có thể thấy một sự xác nhận đáng kinh ngạc về tính chân lý của luật này sau khi họ đã thoái nhượng Lữ Thuận Cảng cho Nga. Ngay những nỗ lực vĩ đại nhất nhằm bảo vệ Lữ Thuận Cảng khỏi người Nhật và người Nga cũng sẽ không đạt được những hậu quả nguy hại cho Nga và Nhật Bản như là những hậu quả, những tai ương vật chất và tinh thần mà sự thoái nhượng Lữ Thuận Cảng cho Nga đã mang đến cả cho Nga lẫn Nhật. Cũng sẽ tất yếu là như thế với những vùng đất……………… mà Trung Quốc đã nhường cho Anh và Đức.

Thành công của một lũ cướp này khiến lũ cướp khác ghen ghét, và của bị cướp trở thành đối tượng giành giật và hãm hại chính những kẻ cướp. Với loài khuyển vẫn xảy ra như thế, và cũng sẽ xảy ra như thế với những người hạ mình xuống bậc thú.

2

Chính vì thế mà giờ đây tôi với niềm lo ngại và buồn rầu được nghe thấy và qua cuốn sách của ngài nhìn thấy những biểu hiện ở Trung Quốc của tinh thần đấu tranh, ý muốn bằng sức mạnh giáng trả những tội ác mà các dân tộc Âu châu đã phạm phải.

Giả sử sẽ xảy ra như thế, giả sử quả thật nhân dân Trung Quốc, mất kiên nhẫn và võ trang cho mình theo kiểu mẫu châu Âu, bằng sức mạnh sẽ tống khỏi nước mình tất cả những kẻ cướp người Âu – điều mà họ rất dễ đạt với trí thông minh, tính điềm đạm và cần cù và, cái chính, với dân số đông đảo của họ - thì cái đó sẽ là khủng khiếp. Khủng khiếp không theo nghĩa như một trong những đại diện thô lỗ nhất và dốt nát nhất của Tây Âu – hoàng đế Đức hiểu, không theo nghĩa là Trung Quốc sẽ trở nên nguy hiểm cho châu Âu, mà theo nghĩa là Trung Quốc sẽ không còn là thành trì của nền minh triết dân gian chân chính, thực tiễn, mà cốt lõi của nó là sống cuộc sống thanh bình của nhà nông, một cuộc sống thích hợp với tất cả mọi người có lý trí mà sớm hay muộn, những dân tộc đã rời bỏ lối sống ấy sẽ phải tự giác trở lại với nó.

Tôi nghĩ trong thời đại chúng ta đương diễn ra một bước ngoặt vĩ đại trong đời sống của nhân loại và trong bước ngoặt ấy Trung Quốc sẽ phải dẫn đầu các dân tộc phương Đông đóng một vai trò vĩ đại.

Tôi thiết nghĩ, sứ mệnh của các dân tộc Đông phương, của Trung Quốc, Ba Tư, Thổ Nhĩ Kỳ, Ấn Độ, Nga và có thể Nhật Bản (nếu nó chưa sa lầy hoàn toàn vào lưới bẫy đồi trụy của văn minh Âu châu) là chỉ ra cho tất cả mọi dân tộc con đường chân chính dẫn tới tự do, mà để diễn ý tưởng này, như ngài viết trong sách của mình, trong tiếng Trung không có chữ nào khác ngoài chữ Đạo (con đường), tức là sự hoạt động thích hợp với luật vĩnh cửu của đời sống con người.

Theo học thuyết của Kitô, tự do được thực hiện cũng bằng con đường ấy. “Các người sẽ nhận ra chân lý và chân lý sẽ làm cho các người trở nên tự do”, học thuyết ấy nói. Và chính cái tự do ấy, mà các dân tộc phương Tây đã đánh mất một cách hầu như không thể lấy lại, giờ đây thiết nghĩ các dân tộc phương Đông có sứ mệnh thực hiện cho bằng được.

3

Ý của tôi là thế này:

Từ những thời cổ xưa nhất đã diễn ra cái chuyện, ấy là giữa nhân loại hiền lành và cần cù lao động bỗng nảy nòi những kẻ hung dữ, yêu thích bạo lực hơn lao động, và những kẻ hung dữ và vô công rồi nghề ấy tấn công những người hiền lành và bắt họ làm việc cho chúng. Điều này diễn ra cả ở phương Tây lẫn phương Đông, ở tất cả các dân tộc sống bằng cuộc sống của nhà nước và kéo dài nhiều thế kỷ và giờ đây vẫn tiếp tục. Nhưng thời cổ, khi mà những kẻ xâm lăng chiếm đoạt những không gian lớn có dân cư, chúng không thể làm hại nhiều cho những người sống dưới quyền của chúng: một lượng ít ỏi của những kẻ cầm quyền và một số đông những người dưới quyền (đặc biệt trong điều kiện giao thông nguyên thủy, trên những không gian rộng lớn) dẫn đến việc là chỉ một phần nhỏ của loài người phải chịu đựng bạo lực của chính quyền, còn đa phần thì vẫn có thể sống một cuộc sống yên bình, không tiếp xúc trực tiếp với những kẻ bạo hành. Tình hình xưa kia là thế trên khắp thế gian, tình hình vẫn tiếp tục là thế cho đến thời gian gần đây ở các dân tộc phương Đông, đặc biệt ở nước Trung Hoa mênh mông.

Nhưng tình hình ấy đã không thể và giờ đây lại càng không thể kéo dài hơn nữa vì hai lý do. Thứ nhất bởi vì quyền lực của những kẻ bạo hành do ngay bản chất của nó càng ngày càng trở nên hủ bại, thứ hai, bởi vì những người dưới quyền càng ngày càng được khai trí và càng thấy rõ hơn cái tai hại của sự phục tùng quyền lực.

Tác động của hai nguyên nhân ấy được tăng lên còn do hệ quả của các cải tiến công nghệ trong giao thông: đường xá, bưu chính, điện tín, điện thoại, mà nhờ có chúng những người cầm quyền giờ đây thể hiện ảnh hưởng của mình cả ở những nơi mà trước đây nó không thể được thể hiện vì không có giao thông, song cả những người dưới quyền cũng do nguyên nhân ấy mà được giao tiếp với nhau ngày một mật thiết hơn và ngày một nhận thức rõ hơn những bất lợi của tình cảnh của họ.

Và cùng với thời gian những bất lợi ấy trở nên to lớn đến nỗi những người sống dưới quyền lực cảm thấy cần phải bằng cách này hay cách khác thay đổi thái độ của mình đối với quyền lực.

Các dân tộc phương Tây từ lâu đã cảm thấy sự cần thiết ấy và từ lâu đã thay đổi thái độ của mình đối với quyền lực bằng một phương thức chung cho các dân tộc phương Tây: giới hạn quyền lực bằng hệ thống dân biểu, tức là thực chất mở rộng quyền lực, chuyển dịch nó từ một hay một vài người sang nhiều người.

Bây giờ, tôi nghĩ, đã đến lượt cả các dân tộc phương Đông, cả dân tộc Trung Hoa cũng như thế, phải cảm thấy hết toàn bộ cái hại của quyền lực chuyên chế và tìm kiếm những phương tiện giải phóng mình khỏi cái quyền lực chuyên chế đã trở nên không thể chịu đựng trong những điều kiện sống ngày nay.

4

Tôi biết ở Trung Quốc có học thuyết nói rằng người cầm quyền chính, hoàng đế, phải là người anh minh và đức hạnh nhất và nếu người ấy không là như thế, thì thần dân có thể và cần phải không phục tùng anh ta. Nhưng tôi nghĩ rằng học thuyết ấy chỉ là một cách biện chính cho quyền lực, cũng không vững chãi như học thuyết được phổ biến giữa các dân tộc Âu châu của thánh tông đồ Paul khẳng định rằng mọi quyền lực đều từ Thượng Đế. Nhân dân Trung Quốc không thể biết được, hoàng đế của họ có anh minh và đức hạnh hay không cũng như các dân tộc Kitô giáo đã không thể biết được rằng Thượng Đế đã ban quyền lực đích thị cho kẻ cầm quyền này, chứ không phải kẻ tranh đấu với y.

Những luận điệu biện minh cho quyền lực ấy là thích hợp xưa kia, khi mà cái hại của quyền lực ít được dân chúng cảm thấy, nhưng giờ đây, khi đa phần dân chúng đã cảm thấy tất cả những bất lợi và tất cả sự phi nghĩa của cái quyền lực của một hay một vài người đối với nhiều người, thì những biện minh ấy mất hết hiệu lực và các dân tộc bằng cách này hay cách khác phải thay đổi thái độ của mình đối với quyền lực. Và các dân tộc phương Tây từ lâu đã thay đổi thái độ đối với quyền lực, bây giờ đến lượt các dân tộc phương Đông. Tôi nghĩ, cả Nga, cả Ba Tư, cả Thổ Nhĩ Kỳ và Trung Quốc hiện nay đang ở trong tình trạng ấy. Tất cả các dân tộc ấy đã sống đến lúc khi mà họ không còn có thể duy trì thái độ cũ đối với quyền lực.

Như nhà văn Nga Herzen nói đúng, không thể có một Thành Cát Tư Hãn với những sở điện tín và những động cơ điện lực. Nếu những Thành Cát Tư Hãn hay những nhân vật tương tự vẫn tồn tại ở phương Đông thì rõ ràng giờ của họ đã điểm và họ là cuối cùng. Họ không thể tiếp tục tồn tại vừa bởi vì do hệ quả của điện tín và của mọi thứ gọi là văn minh quyền lực của họ trở nên quá nặng nề và vừa bởi vì các dân tộc cũng nhờ cái văn minh ấy mà giờ đây đã cảm thấy đặc biệt sống động rằng sự tồn tại hay không tồn tại của những Thành Cát Tư Hãn ấy đã không phải là điều vô thưởng vô phạt đối với họ, như trong thời cổ xưa, ngược lại, hầu hết những tai ương làm họ khốn khổ xuất phát chính từ cái quyền lực ấy, mà họ xưa nay vẫn phục tùng mà không được lợi gì, chỉ do thói quen.

Ở Nga tình hình đúng là như thế. Thiết nghĩ cũng là như thế với cả Thổ Nhĩ Kỳ, cả Ba Tư, cả Trung Quốc.

Đối với Trung Quốc đặc biệt là thế do tính yêu chuộng hòa bình của các dân tộc Trung Hoa và do tình trạng tồi tệ của quân đội nước này tạo điều kiện cho người Âu cướp phá các vùng đất Trung Quốc mà không bị trừng trị, vin cớ vào những xung đột và bất đồng khác nhau với chính phủ Trung Quốc.

Nhân dân Trung Quốc không thể không cảm thấy sự cần thiết thay đổi thái độ của mình đối với chính quyền.

5

Và giờ đây qua cuốn sách của ngài và qua những tin tức khác tôi thấy một số người Hoa nông nổi được gọi là phái cải lương cho rằng sự thay đổi ấy phải làm được cũng cái mà các dân tộc phương Tây đã làm, tức là thay thế chính phủ chuyên quyền bằng chính phủ đại diện, xây dựng cũng một quân đội và một nền công nghiệp như ở các nước phương Tây. Quyết định ấy, thoạt nhìn tưởng chừng đơn giản nhất và tự nhiên nhất, là quyết định không chỉ nông nổi, mà còn rất dại dột và, căn cứ vào những gì mà tôi được biết về Trung Quốc, hoàn toàn không thích hợp với nhân dân Trung Hoa. Thiết lập cũng một hiến pháp như thế, cũng một quân đội như thế, và có thể cũng một chế độ quân dịch phổ thông như thế, cũng nền công nghiệp như thế, hệt như ở các nước phương Tây, sẽ có nghĩa là từ bỏ tất cả những gì mà bằng nó dân tộc Trung Hoa đã và đương sống, từ bỏ cuộc sống nhà nông hợp lý, thanh bình và yêu chuộng hòa bình mà chính nó là con đường chân chính và độc nhất, là chữ Đạo không chỉ cho Trung Quốc mà còn cho cả loài người.

Cứ giả định rằng, du nhập kiểu tổ chức của châu Âu, Trung Quốc sẽ đuổi cổ tất cả người Âu và sẽ có hiến pháp, có quân đội thường trực hùng mạnh và nền công nghiệp giống như ở châu Âu.

Nhật Bản đã làm cái đó, đã ban hành hiến pháp, tăng cường sức mạnh của lục quân và hải quân và phát triển công nghiệp, và hậu quả của tất cả những biện pháp liên quan khăng khít với nhau ấy giờ đây đã rõ. Tình cảnh của nhân dân nước ấy càng ngày càng tiến gần tới tình cảnh của nhân dân châu Âu, và tình cảnh ấy rất khốn khổ.

6

Các quốc gia Tây Âu, bề ngoài rất hùng cường, giờ đây có thể đè bẹp quân đội Trung Quốc. Nhưng tình cảnh của những người sống trong các quốc gia ấy không những không so sánh được với hoàn cảnh người Trung Quốc, mà còn tệ hại nhất. Trong tất cả các dân tộc ấy diễn ra không ngớt cuộc đấu tranh không ngớt giữa nhân dân lao động khốn cùng và căm phẫn với chính phủ của những người giàu, được kiềm chế chỉ bằng sức mạnh của những người bị lừa gạt hợp thành quân đội; cũng cuộc đấu tranh như thế sôi sục giữa các quốc gia, đòi hỏi những cuộc chạy đua vũ trang ngày một ráo riết và không có kết thúc và bất kỳ lúc nào cũng sẵn sàng bùng nổ thành những tai họa khủng khiếp nhất.

Nhưng dù tình trạng ấy có đáng sợ thế nào, cốt lõi của những tai ương của các dân tộc phương Tây không phải ở đấy. Cái tai ương chính và cơ bản của họ là toàn bộ đời sống của các dân tộc ấy, những tộc người đã không thể nuôi sống mình bằng bánh mỳ của mình, giờ đây được đặt trên sự tất yếu phải bằng bạo lực và mưu mẹo tìm kiếm thức ăn cho mình ở các dân tộc khác - các dân tộc như Trung Quốc, như Ấn Độ, Nga và một số nước khác, vẫn sống bằng cuộc sống nông nghiệp hợp lý.

Thế mà những người thuộc phái cải lương lại mời các bạn bắt chước các dân tộc ăn bám ấy!

Hiến pháp, thuế bảo hộ, quân đội thường trực – tất cả cái đó cộng lại đã biến người của các dân tộc phương Tây thành những người như hiện thời, tức là những người đã rời bỏ nghề nông và mất thói quen làm nghề nông, những người bận rộn với việc sản xuất ra tại các thành phố và nhà máy vô thiên lủng những đồ vật đa phần không thiết dụng và, với những quân đội của mình, họ thích hợp hơn cả với mọi hoạt động bạo lực và cướp bóc. Dù thoạt nhìn tưởng chừng vị trí của họ có hào nhoáng thế nào, vị trí ấy là vô vọng, và họ tất yếu sẽ bại vong, nếu không thay đổi toàn bộ thể chế đời sống của mình, cái thể chế giờ đây đặt trên sự lừa dảo, sự làm hủ bại và cướp bóc các dân tộc làm nghề nông.

Bắt chước các dân tộc phương Tây, hoảng sợ trước sự hỗn láo và sức mạnh của họ, chẳng khác nào một người tinh khôn, chưa hư hỏng, yêu lao động lại đi bắt chước một kẻ cướp đã phá sản, đã mất thói quen lao động và đang hỗn láo tấn công bạn, tức là để chống đối thành công một tên ác ôn bất lương, chính mình cũng trở thành một tên ác ôn như thế.

Người Trung Quốc không nên bắt chước các dân tộc phương Tây, mà nên rút kinh nghiệm từ tấm gương của họ để khỏi lâm vào tình cảnh vô vọng như họ.

Tất cả những gì các dân tộc phương Tây đang làm có thể và phải trở thành tấm gương cho các dân tộc phương Đông, song chỉ không phải tấm gương về cái cần làm, mà là tấm gương về cái không nên làm.

7

Đi theo con đường của các dân tộc phương Tây có nghĩa là đi con đường chắc chắn dẫn đến bại vong. Nhưng ở lại trong tình trạng như người Nga ở nước Nga, người Ba Tư ở nước Ba Tư, người Thổ ở Thổ Nhĩ Kỳ và người Hoa ở Trung Hoa cũng không thể được; đối với các bạn, những người Trung Hoa, điều này rõ ràng đặc biệt, bởi vì các bạn, với tính yêu chuộng hòa bình của mình, nếu vẫn ở lại trong tình trạng một quốc gia không có quân đội giữa các cường quốc quân sự không thể sống một cuộc sống tự lập thì các bạn tất yếu sẽ phải hứng chịu những cuộc cướp phá và đánh chiếm, mà các cường quốc ấy sẽ phải tiến hành để duy trì sự tồn tại của mình.

Thế thì phải làm gì đây?

Đối với chúng tôi, những người Nga, tôi biết, biết đến mức không còn chút hồ nghi nào về những gì mà chúng tôi, những người Nga, không cần làm và những gì cần phải làm để giải thoát mình khỏi những tai ương đang gây khổ đau cho chúng tôi và không lâm vào những tai ương còn tồi tệ hơn. Chúng tôi, những người Nga, trước hết không được phục tùng nhà chức trách, nhưng cũng không cần làm cái điều mà ở chúng tôi cũng như ở nước các bạn phái cải lương, những người không thông minh ấy, đề ra: không cần bắt chước phương Tây thay thế chính quyền này bằng chính quyền khác, thiết lập hiến pháp, bất kỳ hiến pháp nào, quân chủ hay cộng hòa. Cái đó chắc chắn không nên làm, bởi vì cái đó chắc chắn sẽ dẫn chúng tôi đến tình cảnh tai ương mà các dân tộc phương Tây đang sống trong đó.

Chúng tôi cần và có thể làm chỉ một điều, điều đơn giản nhất: sống cuộc sống nhà nông hòa mục, chịu đựng những bạo lực có thể được áp dụng chống lại chúng tôi, không chống đối bằng vũ lực và không tham gia bạo lực. Cũng cái đó, và với nhiều căn cứ hơn, theo tôi, cả các bạn, những người Trung Quốc, cũng nên làm, không phải chỉ để thoát khỏi những cuộc xâm chiếm đất đai và cướp bóc mà các dân tộc Âu châu thực hành chống lại các bạn, mà còn để tự giải thoát khỏi những yêu sách vô lý của chính phủ đang đòi hỏi ở các bạn những việc làm đi ngược lại với học thuyết đạo đức và tâm thức của các bạn.

Chỉ cần các bạn kiên định trong tự do, tức là kiên định đi theo đường sống đúng đắn, hay là Đạo, thế thì tất cả những tác hại mà giới quan lại của các bạn gây cho các bạn sẽ tiêu tan, và những hà hiếp và cướp bóc của người  Âu sẽ trở nên bất khả thể. Hãy tự giải phóng khỏi những quan lại của các bạn, bằng cách không thực hiện những đòi hỏi của họ và, cái chính, bằng cách sẽ không tuân lệnh họ giúp đỡ cho sự nô dịch và cướp bóc lẫn nhau. Hãy tự giải phóng khỏi những cuộc cướp bóc của người Âu bằng cách, tuân thủ chữ Đạo, không thừa nhận mình thuộc về bất kỳ một nhà nước nào và không chịu trách nhiệm về những việc làm của chính phủ nước các bạn.

Bởi lẽ tất cả những cuộc xâm lăng và cướp bóc diễn ra chỉ vì có chính phủ mà các bạn thừa nhận mình là thần dân của nó. Giả sử không có chính phủ Trung Quốc thì các dân tộc khác sẽ không có một cớ nào để thực hiện chống lại các bạn những tội ác dưới chiêu bài quan hệ quốc tế.

8

Để thoát khỏi cái ác, cần phải đấu tranh không phải với những hậu quả của nó: với những hà lạm của chính phủ và những cuộc xâm lăng, cướp bóc của những dân tộc láng giềng, mà với cội rễ của cái ác, với cái thái độ sai trái của dân chúng đối với quyền lực của con người. Nếu dân chúng đặt quyền lực của con người cao hơn quyền lực của Thượng Đế, cao hơn luật Trời (Đạo), thì dân chúng sẽ mãi mãi là nô lệ, và sẽ càng là nô lệ hơn, nếu cái tổ chức quyền lực (theo hiến pháp) mà nó sẽ thiết lập và phục tùng càng trở nên phức tạp hơn. Chỉ dân chúng nào mà đối với nó luật Trời (Đạo) là luật tối cao duy nhất mà tất cả các luật khác phải phục tùng – chỉ dân chúng ấy mới có tự do.

Và nếu các bạn, không tuân lệnh chính phủ của mình, sẽ không trợ giúp cho cả các chính quyền ngoại bang trong những hành vi bạo lực chống lại các bạn, không phục vụ cho chúng cả trong khu vực tư nhân, cả trong khu vực nhà nước, cả trong khu vực quân sự thì sẽ không còn tất cả những tai ương đang gây khổ đau cho các bạn.

9

Con người và các xã hội con người thường xuyên ở trong trạng thái quá độ từ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác, nhưng có những thời kỳ khi mà sự quá độ ấy được con người và xã hội cảm thấy một cách nhạy bén đặc biệt và được ý thức sống động đặc biệt. Tựa như vẫn xảy ra với từng người, khi nó cảm thấy không thể tiếp tục cuộc sống hài nhi nữa, cũng thế trong đời sống của các dân tộc có những thời kỳ, khi mà các xã hội đã không thể tiếp tục sống như trước và thấy có nhu cầu thay đổi những lề thói, thể chế và hoạt động của mình. Và tôi thiết nghĩ, chính hiện nay tất cả các dân tộc sống bằng cuộc sống của nhà nước phương Đông lẫn phương Tây đang kinh qua một thời kỳ quá độ như vậy từ ấu thơ sang trưởng thành. Cốt lõi của sự quá độ ấy là sự tất yếu phải giải phóng mình khỏi quyền lực của con người và thiết lập cuộc sống trên những nguyên lý khác với quyền lực nhân định.

Và sự nghiệp lịch sử này, tôi thiết nghĩ, số mệnh đã dành cho chính các dân tộc phương Đông.

Các dân tộc phương Đông đang có những điều kiện may mắn đặc biệt để làm việc này. Chưa từ bỏ nghề nông, chưa bị tha hóa bởi đời sống quân sự, công nghiệp và hiến pháp và chưa đánh mất niềm tin vào luật tối cao mang tính bắt buộc của Trời hay Thượng Đế - cái luật được gọi là Đạo – họ đang đứng ở ngã ba, mà từ đấy các dân tộc châu Âu từ lâu đã rẽ vào con đường sai lạc, khiến cho sự giải phóng khỏi quyền lực nhân định trở nên đặc biệt khó khăn(1).

Vì vậy đối với các dân tộc phương Đông, một khi họ đã nhìn thấy tất cả những tai họa của các dân tộc phương Tây, sẽ là tự nhiên không cố gắng giải phóng mình khỏi cái ác của quyền lực nhân định bằng cái phương sách rắc rối, giả tạo, che giấu thực chất của sự việc – bằng sự hạn chế quyền lực và bằng hệ thống dân biểu giả mạo, mà các dân tộc phương Tây đã sử dụng hòng tự giải phóng, mà giải quyết vấn đề về quyền lực bằng phương thức khác, cơ bản hơn và đơn giản hơn, mà phương thức ấy tự nó hiện ra trong tâm trí những con người còn chưa đánh mất niềm tin vào luật tối cao và bắt buộc của Trời hay Thượng Đế, hay là Đạo – phương thức ấy tựu trung chỉ là tuân thủ cái luật thiên định loại trừ mọi khả năng phục tùng quyền lực nhân định.

Chỉ cần người Trung Quốc tiếp tục sống như họ vẫn sống trước đây, bằng cuộc sống nhà nông hiền hòa, cần mẫn, trong hành xử tuân theo những nguyên lý của ba tôn giáo của mình: Khổng giáo, Đạo giáo, Phật giáo, mà cả ba tôn giáo ấy trong những nguyên lý của chúng đều gặp nhau ở ba điểm chung: tự do khỏi mọi quyền lực nhân định (Khổng giáo), không làm cho người cái ta không muốn người làm cho ta (Đạo giáo), tự chối từ, khiêm nhường và yêu thương mọi người và mọi sinh linh (Phật giáo), thế thì tự chúng sẽ biến mất mọi tai ương giờ đây đang làm họ khổ đau, và sẽ không sức  mạnh nào chiến thắng được họ.

Sự nghiệp mà, theo tôi, không chỉ Trung Quốc mà tất cả các dân tộc phương Đông sẽ phải thực hiện, không chỉ là tự giải thoát khỏi những tai họa mà họ đang phải chịu đựng từ các chính phủ của mình và từ các dân tộc ngoại bang, mà còn chỉ cho tất cả các dân tộc lối ra từ cái tình trạng quá độ mà tất cả đang ở trong đó.

Mà không có và không thể có một lối ra nào, ngoài giải phóng mình khỏi quyền lực của con người và đặt mình dưới quyền lực của Thượng Đế.

                                                                             Phạm Vĩnh Cư dịch

                                                                                          [1906]