Biên tập viên tạp chí Paris Revue des revues gửi cho tôi hai bài cắt ra từ báo Pháp, vì cho rằng, như ông ấy viết trong thư gửi tôi, ý kiến của hai nhà văn nổi tiếng về tình trạng trí tuệ hiện nay sẽ khiến tôi thấy hứng thú. Một bài là diễn văn của Zola, bài kia là thư của Dumas gửi biên tập viên tờ Gaulois. Tôi rất biết ơn ngài Smith đã gửi bưu phẩm. Cả hai tài liệu này, vừa về danh tiếng của tác giả, lại thêm tính hiện đại, và, chủ yếu là, do sự tương phản của chúng, đã đem lại sự hứng thú sâu sắc, nên tôi muốn thổ lộ vài suy nghĩ mà chúng đã gợi ra.

Khó tìm thấy trong văn học hiện nay một hình thức hàm súc, mạnh mẽ và sáng tỏ hơn để biểu đạt hai mãnh lực cơ bản nhất tạo nên sự vận động cân bằng của nhân loại: một lực - sức ỳ chết cứng muốn hãm nhân loại trên con đường nó đã nhất quyết lựa chọn, lực kia - là sức mạnh trí tuệ sống động hướng nhân loại về phía ánh sáng.

Đây là toàn văn bài phát biểu của Zola:

GỬI THANH NIÊN

Thưa các ngài!

Các ngài đã mang đến cho thôi thật nhiều niềm vui và niềm hạnh phúc sâu sắc bởi đã chọn tôi làm chủ tịch cuộc bầu cử thường niên này. Không có hội đoàn nào tốt hơn, đáng yêu hơn và, quan trọng là, không có cử toạ nào khả ái hơn tuổi trẻ, trước cử toạ ấy, trái tim ngập tràn niềm khao khát yêu thương, khao khát lắng nghe, lúc nào cũng rộng mở.

Than ôi, tôi đang ở vào cái tuổi bắt đầu thấy nuối tiếc thời trai trẻ đã qua đi, và cũng là lúc người ta luôn quan tâm tới một thế hệ mới đang lớn. Họ sẽ vừa là quan toà, vừa là những người tiếp bước chúng tôi. Tôi thấy tương lai đang ra đời ở họ và thường lo lắng tự hỏi: họ sẽ vứt bỏ những gì và giữ lại những gì của chúng tôi, những gì sẽ trở thành sự nghiệp của chúng tôi trong tay họ, bởi vì phải ở trong tay họ, nó mới thành sự nghiệp, chỉ khi ấy, nơi họ tiếp nhận nó, sự nghiệp của chúng tôi mới được mở rộng và hoàn thiện đến tận cùng. Đó là lý do vì sao tôi say sưa theo dõi sự vận động của tư tưởng trong giới trẻ hiện nay, tôi đọc các báo và tạp chí tiên tiến, cố gắng nắm bắt tinh thần mới đang thổi sinh khí vào học đường, cuối cùng tôi nhận ra tất cả các ngài đang đi đâu, nhận ra các ngài là trí tuệ và nghị lực của tương lai. Thưa các ngài, sự thực là ở đây cũng có một chút ích kỷ, tôi không giấu giếm điều đó. Tôi giống như một người thợ đang hoàn tất ngôi nhà mà anh ta hy vọng sẽ sống nốt những ngày còn lại của đời mình và vẫn còn ái ngại, không biết thời tiết sẽ thế nào. Mưa gió liệu có làm hư hại tường vách của nó? Hay là khi gió bấc nổi lên, liệu căn nhà có bị tốc mái? Và điều cơ bản, liệu anh ta xây dựng ngôi nhà đã vững chãi chưa, anh ta liệu có chống lại giông bão được hay không? Vật liệu có tốt không, mọi rủi ro đã được tiên liệu kỹ lưỡng chưa? Tôi nói điều đó chẳng phải vì cho rằng tạo tác nào của con người cũng có thể trở thành trường cửu và hoàn tất, ngay cả những tạo tác vĩ đại nhất cũng phải chấp nhận làm thành một khoảnh khắc mà thôi trong sự phát triển không ngừng của trí tuệ con người. Chỉ cần thấy mình là đại diện cho tiếng nói một thế hệ, dẫu đó là khoảnh khắc ngắn ngủi nhất, cũng đã mãn nguyên lắm rồi. Chính vì không thể kìm hãm được văn học, nó phát triển không ngừng, luôn làm mới lại từ đầu, cho nên cần sẵn sàng chứng kiến những người trẻ tuổi, lớp người sẽ thay thế các ngài, thậm chí có thể mài sắc hồi ức về các ngài - đang sinh ra và lớn lên như thế nào. Tôi tuyệt nhiên không muốn nói, rằng người lính già đang ngự trị trong tôi không cảm nhận được khát vọng đề kháng qua các thời đại, khi ông ta nhìn thấy tác phẩm của mình bị công kích. Nhưng quả thật với thế kỷ tương lai đang tới, trong tôi, sự hiếu kỳ lớn hơn sự phẫn nộ, sự cảm thông nhiệt thành nhiều hơn những lo lắng riêng tư, bởi rồi đây tôi sẽ rữa nát, cả thế hệ của chúng tôi cũng sẽ rữa nát cùng với tôi, nếu như chúng tôi đúng là chỉ đáng dùng vào việc lấp đầy những cái huyệt và bằng cách ấy, dọn sẵn con đường dẫn tới thế giới dành cho những ai đang nối gót chúng tôi.

Thưa các ngài, tôi thường nghe những lời giải thích như đinh đóng cột, rằng chủ nghĩa thực chứng đang giẫy chết trong cơn hấp hối, rằng chủ nghĩa tự nhiên đã chết, rằng khoa học sẽ phá sản có thể vì nó không đem đến cho con người hạnh phúc và một thế giới đức hạnh như đã hứa. Các ngài hiểu rõ là ở đây tôi không giành phần giải quyết những nhiệm vụ lớn lao mà các vấn đề ấy đề cập tới. Tôi là kẻ dối nát. Tôi không có quyền nhân danh khoa học và triết học để phát ngôn. Nếu các ngài muốn biết, xin thưa, tôi chỉ đơn giản là người viết tiểu thuyết, là nhà văn đôi khi đoán định được chút ít và mọi giá trị tôi có được đều là do tôi quan sát nhiều và làm việc nhiều. Và tôi cũng chỉ dám cho phép mình đứng vào vị trí một chứng nhân để nói với các ngài về chính thế hệ của chúng tôi - những người bây giờ ở độ tuổi năm mươi và sắp tới, thế hệ các ngài phải gọi là tiền bối - từng là gì, hoặc chí ít, từng ước muốn trở thành cái gì.

Trong buổi khai mạc triển lãm tại Champ de Mars, tôi đã vô cùng ngạc nhiên bởi hình dáng đặc biệt của những gian trưng bày. Cứ cho đó vẫn chỉ là những bức tranh y chang như vậy mà thôi. Đúng là một sự sai lầm, - thay đổi tuy chạm chạp, nhưng có gì đáng ngạc nhiên đâu, nếu như có thể phục dựng được những cuộc triển lãm trước kia. Về phần mình, tôi nhớ rất rõ những cuộc triển lãm sau chót đầy hàn lâm và lãng mạn vào năm 1863. Công việc ngoài trời (“đầy ánh sáng”, plein air) vẫn chưa hát khúc khải hoàn, một màu hắc ín bao trùm; đó là sự cuồng si thế nào ấy, những màu sắc lây nhiễm thế nào ấy, ánh mờ ảo vô cùng tinh xảo. Rồi quãng mười lăm năm trôi qua, sau ảnh hưởng không gì cưỡng lại và cũng có nhiều tranh cãi của ngài Manet, tôi nhớ những cuộc triển lãm, nơi bừng lên màn chói sáng của ánh nắng buổi trưa. Nó giống như một trận lũ lụt ánh sáng, mối quan tâm về sự thật là cái mỗi khung tranh làm nên ô cửa rộng mở nhìn ra thiên nhiên lấp lánh chói sáng. Và chiều qua, lại sau mười lăm năm nữa , tôi được nhìn thấy giữa sự tươi tắn ấy của các tác phẩm, một cái gì giống như mây mù huyền bí đang dâng lên như thế nào. Ở đây cũng có mối quan tâm về hội hoạ hiện thực như thế, nhưng thực tại đã biến dạng, hình hài bị kéo dài ra, nhu cầu về sự độc đáo và cách tân đưa nghệ sỹ ra ngoài giới hạn của mơ ước.

Nếu tôi nói về ba giai đoạn như thế của hội hoạ hiện đại, thì cũng chỉ vì tôi thấy chúng thể hiện hết sức rõ ràng sự vận động tư tưởng của thời đại chúng ta. Thực ra sau những vị tiền bối kiệt suất mà chúng tôi là những người kế tục, thế hệ của tôi đã cố gắng mở rộng ô cửa hướng ra thiên nhiên: thấy tất, nói tất. Ở thế hệ này, ngay cả những người vô tâm nhất cũng đã kết thúc nỗ lực dài lâu của triết học thực chứng và các khoa học phân tích, thực nghiệm. Chúng tôi thường ngụp lặn trong thế giới khoa học đã vây bọc chúng tôi từ mọi phía, chúng tôi sống bằng khoa học, hít thở vào tâm can không khí của thời đại ấy. Bây giờ tôi có thể thú nhận điều đó, cá nhân tôi thậm chí còn là người theo trường phái cố đưa phương pháp khoa học nghiên nhặt vào lĩnh vực văn học. Nhưng cái con người không dám vượt ra ngoài giới hạn của những gì cần thiết trong tranh đấu, mà vội bằng lòng với chiến thắng, thì ở đâu mà anh ta không huỷ hoại lợi ích của nó? Vả lại, tôi chẳng thương xót bất kỳ cái gì và tiếp tục tin vào niềm đam mê vẫn đang thiết tha và hiệu nghiệm. Rồi sau đó, chúng tôi được khích lệ bởi một nhiệt tình cháy bỏng biết dường nào và những hoài bão mới đẹp đẽ làm sao! Biết tất cả, làm được tất cả, chiến thắng tất cả! Lấy chân lý làm phương tiện, giúp nhân loại trở nên cao quý hơn và hạnh phúc hơn! Thưa các ngài, đúng vào lúc này đây, các ngài, những người trẻ tuổi bước lên sân khấu. Tôi nói, tuổi trẻ là một cái gì đó không xác định, xa xăm và sâu sắc giống như biển cả: bởi vì, biết nó ở đâu - tuổi trẻ? Nó sẽ là cái gì trong đời sống thực tại. Ai có quyền nhân danh nó mà phát ngôn. Tôi phải bám chặt vào những tư tưởng mà người ta đang phán cho tuổi trẻ. Và nếu những tư tưởng ấy không thuộc về nhiều người trong số các ngài, thì xin lượng thứ trước cho tôi. Tôi làm cho những người ấy chú ý tới những kẻ đã đánh lừa chúng tôi bằng các tri thức đáng ngờ, có lẽ chỉ phù hợp với mong muốn của họ hơn là phù hợp với thực tế.

Thế là, thưa các ngài, người ta thuyết phục chúng tôi, rằng thế hệ các ngài đoạn tuyệt với thế hệ của chúng tôi, rằng các ngài không còn đặt trọn niềm tin vào khoa học, các ngài thừa nhận sẽ có sự nguy hiềm về đạo đức và xã hội nếu xây dựng tất cả trên nền tảng của khoa học, rằng các ngài đã quyết quay trở về với quá khứ, lấy tàn tích của những tín ngưỡng thời xưa để tạo ra cho mình một tín ngưỡng sống động. Tất nhiên, điều đang nói ở đây không phải là chuyện đoạn tuyệt hoàn toàn với khoa học, - cứ tạm cho là các ngài tiếp thu mọi thành tựu mới nhất của nó và các ngài cũng có ý đồ khuếch trương những thành tựu ấy. Giả thử, các ngài thừa nhận những chân lý đã được kiểm nghiệm và cố gắng vận dụng để gắn chúng vào những tín điều cổ xưa. Từ ngay trong bản chất, khoa học thuộc về phía xa lạ với tín ngưỡng. Người ta đang đẩy nó ra khỏi vị trí quen thuộc của mình. Nó chỉ là bài tập giản đơn của trí tuệ và là sự nghiên cứu mang tính khả thi cho tới chừng nào nó chưa đụng tới thế giới siêu nhiên và cõi âm.

Người ta nói rằng, thí nghiệm đã được làm, rằng khoa học không thể một lần nữa chuyển dịch bầu trời mà nó đã phá nát và cũng không thể trả lại hạnh phúc cho những tâm hồn mà thế giới ngây thơ của chúng đã bị nó huỷ hoại. Thời đại chiến thắng giả dối của khoa học đã kết thúc. Nó phải lễ độ vì không thể biết tất cả, không thể lập tức chữa lành tất cả, làm tất cả trở nên giàu có. Nếu người ta vẫn chưa dám nói với tuổi trẻ trí thức để họ vứt sách và lìa bỏ những ông thầy của mình, thì đã có các vị thánh và các nhà tiên tri đi giữa những người thường để ca ngợi cái hay của ngu dốt, sự sáng láng của giản đơn và nhu cầu thiết yếu đối với nhân loại rất đỗi thông thái và già nua, nhu cầu làm tươi mới tận đáy nông thôn thời tiền sử giữa những vị tổ tiên vừa mới rời xa đất cát, đến với bất kì xã hội và tri thức nào.

Tôi không phủ nhận cuộc khủng hoảng mà chúng ta đang trải qua; đó là sự mỏi mệt và phẫn uất xuất hiện hồi cuối thế kỉ sau một nỗ lực đầy phấn khích và lớn lao hòng nhắm tới mục đích biết tất cả và nói tất cả. Có lẽ nền khoa học vừa huỷ hoại thế giới cổ xưa cần khôi phục thế giới ấy một cách sống động theo lí tưởng mà chúng ta hằng ấp ủ về lẽ công bằng và hạnh phúc. Người ta đã chờ đợi 10, 20, 50, thậm chí 100 năm nay. Về sau, khi thấy công lí vẫn chưa ngự trị, hạnh phúc vẫn không tới, người ta đã buông xuôi theo sự chán nản ngày càng lớn hơn, họ thất vọng và phủ định ngay cả việc dùng tri thức làm công cụ để đạt được sở nguyện thống khoái. Có một hiện tượng ai cũng biết: chẳng có hành động nào không có sự đáp trả, và chúng ta đang góp mặt vào sự mệt nhọc không thể tránh khỏi vốn là đặc điểm của những cuộc hành trình kéo dài: mọi người ngồi xuống vệ đường và, trong khi ngắm nhìn bình nguyên bao la của thế kỉ tương lai đang mở rộng trước mắt, mất hết hy vọng một lúc nào đó sẽ tiến tới đích, thậm chí, người ta nghi ngờ ngay cả con đường đã đi qua, người ta tiếc nuối vì đã không ngả mình trên đồng cỏ mà thiếp đi trong giấc ngủ vĩnh hằng của nó. Đi tới đâu, nếu cái đích vẫn mãi mãi xa ngái? Cứ dừng lại ở sự giản dị thuần khiết, ở sự dốt nát đầy hạnh phúc của một đứa trẻ hẳn là sẽ tốt hơn. Bởi thế, mọi người cảm thấy rằng khoa học, tuồng như từng hứa hẹn mang lại hạnh phúc, đã hoàn toàn phá sản trong mắt chúng ta.

Nhưng có đúng là khoa học đã hứa hẹn mang lại hạnh phúc? Tôi không nghĩ nó đã hứa như thế. Nó hứa hẹn mang lại chân lí, và vấn đề là ở chỗ, liệu chân lí có làm ra hạnh phúc hay không? Để bằng lòng với chân lí, dĩ nhiên, cần có đức kiên trì thật lớn, phải từ bỏ hoàn toàn “cái tôi” của mình, cần có sự sáng láng của một trí tuệ đã đầy chỉ có thể bắt gặp ở giới thượng lưu. Trong khi đó, tiếng kêu gào thất vọng giữa nhân loại đau khổ đang vang lên mới thảm thiết làm sao! Làm thế nào để sống không có dối trá và ảo tưởng! Nếu ở đâu đó không có một thế giới khác, nơi công lí luôn ngự trị, kẻ giàu có bị trừng phạt và người nhân hậu được ban thưởng, thì làm sao để sống chót đời người gớm ghiếc kia ma không nổi đoá lên? Tạo hoá thì bất công và nghiệt ngã, khoa học tuồng như đang dẫn dụ chúng ta đến với quyền năng của kẻ mạnh, cho nên mọi thứ luân lí đều bị huỷ hoại và xã hội nào rồi cũng dẫn tới chuyên chế. Vậy nên, trong sự phản ứng đang diễn ra, trong cái mệt mỏi vì thừa dư tri thức cũng có cả sự đầu hàng trước chân lí được luận giải vẫn còn tồi tệ và có vẻ như nghiệt ngã trong con mắt chúng ta, những đôi mắt chưa thể hiểu thấu và thâm nhập vào mọi quy luật. Không, không, chúng ta sẽ quay về với giấc ngủ bình yên của sự dốt nát! Thực tại là trường học đồi bại, phải giết cho nó chết đi và phủ nhận nó, vì thực tại chỉ là sự quái gở và tội ác, nên mọi người lại chìm đắm vào mơ mộng, nên chẳng có cách cứu rỗi nào khác ngoài việc trốn khỏi mặt đất, tin vào kiếp sau và hy vọng rằng ở đó, cuối cùng, nhu cầu về tình hữu ái và công lí của chúng ta sẽ được mãn nguyện.

Cái tiếng gọi hạnh phúc vô vọng ấy, giờ đây chúng ta đang nghe rõ. Nó khiến tôi xúc động khôn nguôi. Xin hãy nhớ, nó đang vang lên khắp nơi giống như tiếng thét gào thảm thiết giữa cơn sấm sét chuyển rung của nền khoa học không sao hãm nổi những bánh xe và các cỗ máy của mình. Chúng tôi đã ngán ngẩm sự thật, hãy để cho chúng tôi được ảo tưởng. Chúng tôi sẽ được bình tâm khi ước mơ về những gì không có, khi chúng tôi hướng về cõi vô cùng: nơi đó chỉ nở nộ những đoá hoa thần bí, mùi hương của chúng sẽ xoa dịu nỗi đau của chúng tôi. Hẳn là âm nhạc đã trả lời, văn học muốn làm mãn nguyện những khát khao mới, hội hoạ đang thích nghi với mốt tân kì. Tôi vừa nói với các ngài về cuộc triển lãm ở Champ de Mars: các ngài sẽ thấy ở đấy loài thảo mộc của hội hoạ cổ đại nở rộ trên các ô trống, những thánh mẫu gày gò và yếu ớt, những bóng ma trong màn tối ảm đạm, những gương mặt cứng nhắc với điệu bộ vô hồn của những kẻ ngây ngô. Đó là phản ứng chống lại thứ chủ nghĩa tự nhiên đã chết và đã được mai táng,- người ta vẫn nói với chúng ta như thế. Vô luận thế nào, không thể phủ nhận sự phát triển, bởi vì nó bao trùm mọi biểu hiện của tinh thần, phải tính tới nó, phải nghiên cứu nó, nếu không muốn thất vọng về ngày mai.

Mặt khác, thưa các ngài, là nhà thực chứng thâm căn cố đế và đã già, tôi thấy đó chỉ là điểm dừng không thể tránh khỏi trong sự vận động tiến về phía trước. Điểm dừng thật ra là không có, vì rằng các thư viện, phòng thí nghiệm, các hí trường và học đường vẫn chẳng bao giờ vắng người. Điieù gợi dậy niềm tin trong tôi còn là nền tảng xã hội không thay đổi, nó vẫn là nền tảng dân chủ đã sinh ra thời đại chúng ta. Muốn một nghệ thuật mới phát triển rực rỡ, muốn một tín ngưỡng mới làm thay đổi xu hướng phát triển của nhân loại, tín ngưỡng ấy cũng cần một nền tảng mới hợp với sự sinh trưởng của nó, thế nên, nếu thiếu một nền tảng mới, sẽ không thể có một xã hội mới. Đức tin không thể cải tử hoàn sinh, mà chỉ có thể tạo ra huyền thoại từ những tôn giáo đã chết.

Bởi vậy, thời đại sau chỉ là sự kiến lập của thời đại chúng ta trong cao trào dân chủ và khoa học từng lôi cuốn chúng ta và vẫn đang tiếp diễn. Tất cả những gì tôi có thể bỏ qua, ấy là trong văn học, chúng ta đã khép chặt tầm nhìn một cách thái quá.

Bản thân tôi đã hối hận vì từng là tín đồ theo môn phái muốn trong nghệ thuật chỉ bám chặt vào những chân lý vừa được kiểm chứng. Những người vừa mới đến lại mở ra nhiều viễn tượng qua việc chiếm lĩnh sự bí ẩn và cái chưa ai biết, và họ đã làm việc thật tuyệt vời. Giữa những chân lí do khoa học tạo lập và nhờ thế mà trở nên vững chắc với những chân lí mà khoa học mai ngày sẽ đào bới từ lãnh địa của cái chưa biết để rồi sau đó định hình chúng có một khu vực vô định của những hoài nghi và dò tìm mà tôi có cảm giác, nó thuộc về văn học bao nhiêu thì cũng thuộc về khoa học bấy nhiêu.

Chính ở khu vực này đây chúng ta hoàn toàn có thể tạo cho mình sự nghiệp của những trang thiếu niên tiên tiến bằng cách lí giải tác động của những mãnh lực bí ẩn theo đặc điểm của mình và sức mạnh của trí tuệ. Chân lí chẳng phải là gì khác mà chính là cái không thể cắt nghĩa, là những mãnh lực của thế giới vô cùng mà chúng ta vẫn ngụp lặn trong đó nhưng không biết gì về chúng. Vả lại, nếu chúng ta nghĩ ra kế sách để lí giải cái chưa biết, thì chả lẽ chúng ta lại cho phép bản thân hoài nghi những quy luật đã được khám phá, hình dung những quy luật ấy là một cái gì khác và lấy đó để phủ nhận chúng hay sao? Rõ ràng là lí tưởng đang lùi dần theo mức độ tiến lên của khoa học, và thiết nghĩ, hình như ý nghĩa duy nhất của cuộc đời, niềm vui duy nhất mà chúng ta cần tìm thấy trong cõi nhân sinh nằm ngay ở công cuộc chinh phục chậm rãi ấy, dù rằng ai cũng đã tỏ tường điều đích thực rất buồn của cái mà chúng ta không bao giờ hiểu hết.

Thưa các ngài, ở thời đại tù mù mà chúng ta đang sống, ở thời đại biết bao thoả thuê lạc thú, biết bao kiếm tìm, lại thấy xuất hiện các đấng chăn dắt linh hồn, những người rất quan tâm và nhiệt thành đem đức tin chào mời tuổi trẻ. Lời chào mời thật độ lượng, nhưng chỉ tiếc, tín ngưỡng này bị thay đổi và bóp méo cho hợp với nhà tiên tri đang chào mời nó. Tín ngưỡng có nhiều loại, nhưng tôi không cảm thấy bất kì loại nào trong số ấy có đôi chút sáng tỏ, đôi chút minh định. Người ta khẩn cầu các ngài hãy tin tưởng mà không nói rõ phải tin vào cái gì. Có thể, không được làm như thế, mà cũng có thể, người ta không định làm như thế. Người ta mời chào các ngài tin tưởng là để các ngài có hạnh phúc được tin; cái chính, để các ngài học tin tưởng. Vấn đề tự nó chẳng có gì xấu: tất nhiên, bất luận thế nào, nương tựa vào sự đích đáng của tín ngưỡng là phúc lớn, nhưng khốn nỗi, lộc trời không thể điều khiển: ưng ở đâu, nó lùa về đấy.

Vậy thì, về phía mình, tôi sẽ kết thúc, sau khi cũng đề xuất với các ngài một tín ngưỡng, cầu xin các ngài hãy có niềm tin vào lao động. Hãy làm việc đi, hỡi những chàng trai trẻ. Tôi biết lời khuyên này có vẻ tẻ nhạt  như thế nào. Chưa có hành vi công khai mà nhân đó người ta không nhắc lại lời khuyên ấy giữa sự lãnh đạm chung của những người được dưỡng dục. Nhưng xin các ngài hãy suy nghĩ về nó và tôi, vốn lúc nào cũng chỉ là người thợ, tự cho phép nói với các ngài về lợi ích mà mình đã thu hoạch từ công việc dài lâu từng choán hết cả đời tôi. Tôi bước vào đời một cách khó khăn: tôi biết cả sự thất vọng lẫn nghèo túng, sau đó tôi sống trong tranh đấu, và ngay cả bây giờ vẫn sống trong cuộc đấu tranh ấy, vẫn chịu sự phẩm bình, bị phủ nhận, nếm trải đủ mọi thứ xỉ nhục. Nhưng biết làm thế nào? Tôi chỉ có một tín ngưỡng, một sức mạnh, ấy là lao động. Nâng đỡ tôi chỉ có công việc lớn lao mà tôi đã giao phó cho bản thân, trước tôi bao giờ cũng có cái đích ở phía xa mà tôi nhắm tới,- chỉ bấy nhiêu thôi cũng đủ để vực tôi dậy, truyền cho tôi dũng khí khi cuộc đời tồi tệ vùi dập tôi. Công việc lao động mà tôi đang nói với các ngài là lao động chính đính, thường nhật, là bài học, là nghĩa vụ đặt ra cho bản thân, dẫu mỗi ngày chỉ được một bước nhích lên trong sự nghiệp của mình. Đã bao lần vào mỗi sáng, tôi ngồi vào bàn với đầu óc bối rối, miệng đắng nghét, bị một nỗi đau lớn lao nào đó, thể chất hay tinh thần, hành hạ! Và mỗi lần, dù nỗi đau trỗi dậy, bài học tôi dành cho bản thân vẫn là sự tĩnh tâm, dưỡng tính.Tôi bao giờ cũng được an ủi khi rời công việc, với trái tim, có thể bị tổn thương, nhưng không sa sút và vẫn mạnh mẽ sống tiếp đến ngày mai.

Lao động! Thưa các ngài, hãy tâm niệm rằng đó là quy luật duy nhất của thế giới, là công cụ điều chỉnh đưa vật chất hữu cơ đến với cái đích đã biết của nó! Cuộc đời không có ý nghĩa nào khác, nguyên nhân nào khác, tất cả chúng ta sinh ra chỉ để hoàn thành phần việc lao động của mình rồi biến đi.

Cuộc đời chẳng phải là gì ngoài sự vận động liền mạch mà nó nhận lấy và để lại và từ trong bản chất, sự vận động ấy cũng không phải là gì khác mà chính là lao động, là công trình của một sự nghiệp lớn lao được thực hiện ở mọi thời đại. Vậy thì lẽ nào ta không làm người khiêm tốn và tiếp thu bài học dành cho mỗi chúng ta bằng cách lạnh lùng không nhượng bộ sự  kiêu ngạo “cái tôi” lúc nào cũng xem mình là trung tâm, không chịu đứng vào đội ngũ. Thiết nghĩ, chỉ cần tiếp nhận bài học ấy, mỗi người, ngay cả những kẻ khốn khổ nhất, sẽ tìm thấy sự bình tâm. Tôi biết có những khối óc bị cái vô cùng hành hạ, lúc nào cũng đau khổ bởi sự huyền bí, tôi giao du với họ bằng tình huynh đệ, tôi khuyên họ dành đời mình cho một công trình lớn lao nào đấy mà rất hay là họ không nhìn thấy kết cục của nó. Đó là con lắc định vị mang lại cho họ khả năng thẳng bước, đó là sự bung nở ở mỗi thời khắc, là hạt giống gieo vào trí tuệ để nó xay giã nhào nặn để làm thành thực phẩm thiết yếu với ý thứ mãn nguyện của một bổn phận đã được hoàn thành. Tất nhiên, điều đó không giải quyết bất kì một nhiệm vụ siêu hình nào, nó chỉ là phương tiện trực quan dùng để sống trọn đời mình một cách trung thực hoặc gần như bình thản; nhưng chả lẽ, để có được sức khoẻ tinh thần và thể chất, tránh được hiểm hoạ của mơ mộng mà chỉ cần giải quyết vấn đề về việc chiếm lĩnh hạnh phúc lớn nhất có thể có trên trái đất này bằng lao động, thế vẫn còn ít lắm sao?

Xin thú nhận, tôi chưa bao giờ tin vào những ảo tưởng. Với mỗi con người, cũng như với các dân tộc, chẳng có gì kém bổ ích nhất như là sự nhầm lẫn: nó tiêu diệt sự gắng gỏi, nó làm cho mù quáng, nó tạo thành hư danh của những thứ èo uột. Tiếp tục bám vào các huyền thoại, nhắm mắt trước hiện thực, tin rằng chỉ cấn mơ ước về sức mạnh để trửo nên mạnh mẽ cũng là đã quá đủ,- chúng ta đã thấy, điều đó đang đưa đi dâu, dẫn tới những thảm hoạ khủng khiếp như thế nào. Người ta bảo các dân tộc hãy ngửa cổ trông lên, hãy tin vào quyền năng tối thượng, hãy hướng tới lí tưởng.

Không! Không! Đôi khi tôi có cảm tưởng, những phát ngôn như thế là hết sức trâng tráo. Một dân tộc mạnh mẽ chỉ có thể là dân tộc lao động, và chỉ có lao động mới đem lại dũng khí và đức tin. Muốn chiến thắng phải làm sao cho kho tàng được phong túc, trang bị được vững chắc và hoàn hảo nhất, binh sĩ phải được huấn luyện, phải tin vào chỉ huy và chính bản thân mình. Sẽ có được tất cả những cái đó: muốn thế, chỉ cần ước vọng và phương pháp tốt. Thời đại sau này, tương lai bao la sẽ thuộc về lao động. Hãy để mọi người không nghi ngờ điều đó. Chả lẽ chúng ta không nhìn thấy mầm mống quy luật của xã hội tương lai, quy luật ai cũng lao động, lao động là người giải phóng và người hoà giải trong chủ nghĩa xã hội đang lên hay sao?

Hỡi thanh niên, những người trẻ tuổi, xin hãy bắt tay ngay vào công việc. Hãy để mỗi người trong các ngài nhận lấy bài học cần thấm đượm cuộc đời của mình. Công việc này dẫu khiêm tốn thế nào, thì nó vẫn có ích; dù có là cái gì, thì nó cũng chỉ nâng đỡ các ngài.  Khi các ngài chấn chỉnh công việc không mệt mỏi bằng cách tạo ra một khối lượng vừa với sức sản xuất hàng ngày của các ngài, nó sẽ mang lại cho các ngài khả năng sống lành mạnh và vui vẻ, cứu các ngài thoát khỏi nỗi thống khổ của cái vô cùng. Xã hội mà mỗi thành viên đều góp vào đó phần lao động hợp lí của mình là xã hội của những con người lành mạnh và vĩ đại biết bao! Người lao động bao giờ cũng nhân hậu. Bởi thế, tôi tin rằng, tín ngưỡng duy nhất có thể cứu các ngài là niềm tin vào sự nỗ lực hoàn thiện. Ước mơ về cái vĩnh hằng là tuyệt vời, nhưng với người lương thiện, thì được sống trọn đời sau khi hoàn thành sự nghiệp của mình, thế là mãn nguyện lắm rồi.

*

Ngài Zola không tán thành ý kiến cho rằng các ông thầy mới của thanh niên đang mời chào họ tin vào một cái gì đó mập mờ và mơ hồ; và ở điểm này, ông ấy hoàn toàn có lí, nhưng chỉ tiếc, về phần mình, ông cũng đề xướng với họ một tín ngưỡng và tín ngưỡng nhắm tới một cái gì đó còn mập mờ và mơ hồ hơn nhiều: tín ngưỡng khoa học và lao động.

Ngài Zola cho rằng, dường như đã giải quyết xong xuôi và chẳng còn gì phải nghi ngờ đối với câu hỏi: thứ khoa học mà người ta phải luôn tin tưởng là gì. Hãy lao động vì khoa học! Nhưng vấn đề ngay ở chỗ này là chữ “khoa học” có ý nghĩa rất rộng và ít xác định, nên cái được những người này xem là khoa học, tức là công việc tối quan trọng, thì những người kia, khối người đông đảo nhất, toàn thể dân thợ thuyền lại xem là những trò ngu ngốc vô bổ. Cũng không thể nói có chuyện như thế là do sự thất học của dân thợ thuyền, những người không hiểu được ý nhĩa sâu xa của khoa học: bản thấn các học giả cũng thường xuyên phủ định lẫn nhau đấy thôi. Nhiều học giả cho rằng, khoa họ chỉ gồm các môn triết học, thần học, luật học, kinh tế - chính trị học; những học giả khác - các nhà khoa học tự nhiên - lại xem tất cả những bộ môn ấy chỉ là thứ rỗng tuếch, phi khoa học. Ngược lại, những gì được cánh thực chứng xếp vào loại khoa học quan trọng nhất thì lại bị các tín đồ của chủ nghĩa duy linh, các nhà triết học học, thần học xem là những việc nếu không có hại, thì cũng là vô bổ. Vả lại, trong cùng một lĩnh vực, bất kì hệ thống nào,giữa đám người phụng sự bao giờ cũng có những người ủng hộ và những kẻ chống đối quyết liệt, đều sành sỏi như nhau, nhưng khẳng định những điều trái ngược. Hơn nữa, trong mỗi lĩnh vực thường xuất hiện những quan điểm khoa học, sau một thời gian tồn tại, có khi một năm, đôi khi là mười năm, những quan điểm ấy bỗng hoá ra là sai lầm và nhanh chóng bị lãng quên bởi chính những người đã tuyên truyền chúng.

 Bản thân chúng ta đều biết, cái được xem là khoa học tuyệt đối và là công việc rất quan trọng với người La Mã, dân La Mã tự hào về nó, thiếu nó, con người bị xem là man rợ - chính là mĩ từ pháp, tức là loại bài tập mà giờ đây chúng ta chế nhạo, chẳng những chúng ta không xem là khoa học, mà còn cho là trò nhảm nhí. Chúng ta cũng biết, cái được xem là khoa học và là công việc quan trọng nhất ở thời trung đại là khoa học kinh viện, loại khoa học mà giờ đây chúng ta cũng chế nhạo như thế. Và tôi nghĩ, chẳng cần phải có tư tưởng táo bạo gì cũng có thể tiên đoán, trong khối tri thức khổng lồ được thời đại chúng ta xem là công việc quan trọng và gọi là khoa học, thể nào cũng có những thứ mà sau này, khi đọc những đoạn miêu tả thái độ nghiêm túc của chúng ta trong việc nghiên cứu tu từ học và triết khọc kinh viện của mình, - tức là những bộ mộn được xem là khoa học ở thời đại chúng ta, lớp hậu bối chắc chắn cũng sẽ nhún vai.

Ở thời đại chúng ta, nhiều người, sau khi được giải thoát khỏi một loạt dị đaon mà vẫn không biết, lại rơi vào những dị đoan khác cũng vô ý thức và độc hại chẳng kém gì những thứ họ vừa được giải thoát. Vừa được giải thoat khỏi những dị đoan của các tôn giáo lỗi thời, người ta lại rơi vào các dị đoan khoa học. Thoạt nhìn, có vẻ như không thể có sự tương đồng giữa niềm tin của một người Do Thái cổ đại cho rằng thế giới được tạo ra trong sáu ngày, tội lỗi tổ tông sẽ bị trừng phạt ở thế hệ con cháu, có thế cho rắn nhìn để chữa lành một số bệnh, với niềm tin của con người ở thời đại chúng ta cho rằng, thế giới ra đời từ sự vận động của vật chất và sự đấu tranh giữa các chất, tội ác có cội rế ở di truyền và có những loại vi sinh tồn tại dưới dạng phẩy khuẩn, nhiều bệnh tật sinh ra từ đó… Dường như chẳng có gì tương đồng giữa những tín ngưỡng như thế, nhưng đó cũng chỉ là dường như mà thôi.

Chỉ cần hình dung qua tưởng tượng tình trạng trí tuệ của người Do Thái cổ đại khi anh ta được đám tư tế rao rảng cho mình các tín ngưỡng, ta sẽ thấy rõ, cơ sở tiếp nhận các luận điểm về nguồn gốc thế giới của anh ta và cơ sở để mọi người ở thời đại chúng ta tiếp nhận nhiều loại quan điểm khoa học không chỉ giống nhau, mà còn đồng nhất hoàn toàn.

Những người Do Thái thật ra chẳng tin câu chuyện về sự sáng thế trong sáu ngày và rắn chữa bệnh, mà tin rằng có những người biết rành rẽ chân lí tối cao dễ hiểu với con người, và vì thế mà họ sẵn lòng tin những người ấy, hệt như thế, con người ở thời đại chúng ta cũng không tin thuyết di truyền của Darwin và phẩy khuẩn, mà tin vào tất cả những gì được trao thay cho chân lí từ các tín đồ của khoa học mà cơ sở hoạt động của họ mãi mãi là bí ẩn đối với những người tin họ, cũng giống như cơ sở tri thức của những kẻ chỉ đường dẫn lối cho người Do Thái mãi mãi là bí ẩn với người Do Thái.

Tôi dám bạo gan nói về điều mà thậm chí đã nhiều lần chỉ ra, rằng đám tư tế ở thời cổ đại, do không bị ai kiểm soát ngoài các vị tư tế của mình, đã liều lĩnh đánh lừa và mạo nhận những gì vừa nẩy ra trong đầu là chân lí, nó cũng giống như cái mà những người được gọi là giới khoa học thường xuyên vẫn làm.