Các từ Hán-Nhật-Hán-Việt so với Hán-Nhật-Nhật- Việt

Từ Hán Việt (HV) là kết quả rất tự nhiên sau bao nhiêu thế kỷ bị người Hán đô hộ cũng như sống bên cạnh nhau: đây là những từ gốc Hán thâm nhập vào và làm vốn từ Việt thêm phong phú.

Tương tự như thế, ta cũng có những từ Hán Nhật, Hán Hàn ... phản ánh quá trình giao lưu văn hoá theo dòng thời gian giữa các dân tộc sống gần nhau từ lâu. Thường thì khi nói đến từ HV là ta nghĩ ngay đến các từ gốc Hán  nhập thẳng vào tiếng Việt, nhưng thật ra vấn đề không đơn giản như thế vì các yếu tố thời gian (các lớp từ HV trước và sau thời Đường Tống, thời hiện đại ...) và không gian (Bắc bộ, Nam bộ), chính trị ...v.v... Có nhiều từ gốc Hán nhập thẳng vào tiếng Việt,  thí dụ như lịch sử HV 歷史, nhập thẳng vào tiếng Nhật thành rekishi歷史, nhập thẳng vào tiếng Hàn thành yoksa hay yeogsa 역사 (phụ âm đầu l- trở thành bán nguyên âm y- hay ngạc cứng hoá) ... So với giọng Bắc Kinh/BK bây giờ là lì shǐ (theo pinyin/bính âm); văn hoá HV 文化 trong tiếng Nhật là bunka (phụ âm đầu v/w trở thành b-, h- thành k-), tiếng Hàn trở thành munhwa 문화 so với giọng BK bây giờ là wén hùa. Quốc gia HV 国家 nhập vào tiếng Nhật thành kokka, tiếng Hàn là gugga hay kukga 국가 ; Thủ đô HV 首都 (phụ âm đầu sh- trở thành th- trong tiếng Việt) là shuto trong tiếng Nhật, sudo 수도 trong tiếng Hàn so với giọng BK bây giờ là shǒu dū ... Ta cũng không ngạc nhiên khi các từ này nhập thẳng từ tiếng Hán vì các khái niệm lịch sử, văn hoá, quốc gia, thủ đô ... rất phát triển cùng với quá trình thành lập chữ Hán từ ngàn xưa. Các giao lưu văn hoá ngôn ngữ đặc biệt nhất và rất lâu đời là Việt Nam/VN và Trung Quốc/TQ. Chẳng hạn như môn Hình học (Geometry): tiếng Nhật là Kika-gaku (Kỷ Hà học) 幾何学 so với tiếng Hàn là kiha-hak (hay giha-gag 기하학). Các tài liệu HV từ đầu thập niên 1930 cho đến 1960 cho thấy cách dùng Kỷ Hà học và Hình học đều hiện diện trong tiếng Việt, nhưng hiện nay thì không ai dùng danh xưng Kỷ Hà học nữa. Cách gọi Hình học 形学 đã có trước Kỷ Hà học từ lâu; tên Kỷ Hà học do các học giả đời Minh Từ Quang Khải và Lợi Mã Đậu/Matteo Ricci¹ dịch (1607), có khả năng phiên âm tiền tố geo- (âm thời Minh gi-ho, nghĩa là đất đai) từ chữ geometria (Hình học, tiếng Hy Lạp là γεωμετρία, -metria là đo đạc) và cũng phù hợp với cách nói kỷ hà (bao nhiêu) hàm ý đo đạc trong môn học này.

Các từ nhập thẳng từ gốc Hán vào tiếng Việt thời Đường Tống rất phù hợp với các cách đọc theo phiên thiết (Đường Vận, Quảng Vận, Tập Vận) sẽ được gọi là  từ HV  trong loạt bài này; tương phản với các từ HV khác có gốc Việt cổ như đảm 膽 (một dạng cổ phục nguyên là *tlam?/*klam? cho ra dạng lòng bây giờ), tên gọi 12 con giáp (Tý chút *chuôt chuột, Mão Mẹo mèo, Hợi Gỏi *kui cúi/heo ...), giang 江 (một dạng cổ phục nguyên là *krong/*krung cho ra dạng sông bây giờ) ... Các từ HV có gốc Việt cổ như trên sẽ được gọi là  từ VHHV (Việt-Hán-Hán-Việt). Những từ gốc Hán được người Nhật dùng đầu tiên, sau đó nhập ngược vào tiếng Hán và nhập vào tiếng Việt sẽ được gọi là  từ HNHV  (Hán-Nhật-Hán-Việt); nếu các từ Hán được người Nhật dùng nhập thẳng vào tiếng Việt thì là các từ HNNV (Hán-Nhật- Nhật-Việt). Các từ gốc Hán được người Nhật dùng đầu tiên với ý nghĩa mới và sau đó nhập ngược vào tiếng Hán sẽ được gọi là từ HNNH (Hán-Nhật-Nhật-Hán). Phần 1 của loạt bài này chú trọng vào các từ HNHV so với HNNV.

1. Hiện tượng đồng âm dị nghĩa

Đây là hậu quả tự nhiên của ngôn ngữ con người: khi xã hội phát triển, ngôn ngữ cũng phản ánh nhiều hoạt động phức tạp hơn do đó một từ có thể mang nhiều nghĩa. Một ngôn ngữ mà trong đó một từ chỉ có một nghĩa sẽ làm bộ nhớ dễ trở nên lộn xộn và quá tải (overloaded). Hiện tượng đồng âm dị nghĩa lại càng dễ xảy ra khi hai ngôn ngữ vay mượn lẫn nhau và tạo ra những trùng hợp về âm thanh (đọc giống nhau). Từ HV cũng có những trường hợp đồng âm dị nghĩa, thí dụ như phi cơ 飛機 (máy bay, giọng BK bây giờ là fēi jī, tiếng Nhật lại chêm chữ hành vào giữa nên trở thành phi hành cơ 飛行機 hikōki); phi cơ còn có thể viết là 丕基   nghĩa là cơ nghiệp lớn (phi 丕 là lớn lao, phi thường - không phải là bay). Nghĩa thứ nhì của phi cơ (cơ nghiệp lớn) rất ít người biết. Đại thử HV có ít nhất bốn nghĩa sau đây tuỳ theo cách viết chữ Hán (a) 大 暑 nóng gắt (thử là nắng mùa hè) – tiết Đại Thử là những ngày 22, 23 và 24 tháng 7 dương lịch, trời rất nóng nực ở Bắc Bán Cầu (b) 大 鼠 con chuột lớn (c) 袋 鼠 con chuột có bao ở trước bụng (đại là cái bao, cái túi không có nghĩa là lớn như a và b) … Nghĩa (c) chỉ con kangaroo (hay kanguru) như ở bên Úc, nhưng theo người viết: đại thử 大鼠(chuột lớn) cũng có thể chỉ loài động vật đặc biệt này! (d) 黛 鼠 chuột có lông màu xanh đậm (đại viết bằng bộ hắc là xanh đen). Tiếng Hàn và Nhật thì ghi âm trực tiếp từ tiếng Anh kangaroo: カンガルー (kangarū, tiếng Nhật) so với 캥거루 (kaeng-geolu, hay kaeng-go-ru-u, tiếng Hàn). Tân lang thường được hiểu là người mới cưới vợ khi viết là 新郞, nhưng cũng có thể là trái cau khi viết là tân lang 檳榔 (tiếng Mã Lai, Inđônêsia là pinang).

Do đó nếu không biết chữ (Hán) viết ra sao, các từ HV có thể gây ngộ nhận như trường hợp tên gọi năm Tân Mão (năm 2011) chẳng hạn. Tân² trong Tân Mão viết là 辛 có nghĩa là can thứ 8 trong 10 can (Giáp Ất Bính ... Tân Nhâm Quý), và còn có nghĩa là cay đắng, vất vả, đau thương như: tân toan (chua chát, ̣̣chua xót/đắng cay), tân khổ (vất vả, cực nhọc, nhọc nhằn, chật vật) ... Tân viết bằng bộ kim với chữ Tân 鋅/锌 có nghĩa là kẽm với ký hiệu Zn, nguyên tố hoá học số 30 , giọng BK xīn đọc gần giống như (ký âm) tiếng Anh zinc. Tân viết bằng bộ cân 新, nghĩa là mới như: tân binh, tân xuân, tân lang 新郎 (chú rể, chàng rể), tân niên (năm mới, tết dương lịch), tân học, tân kỳ (mới lạ) v.v… Tân thêm bộ thảo 薪lại có nghĩa là củi, củi đun, như các thành ngữ: mễ châu tân quế 米珠薪桂 (củi quế gạo châu), ngọa tân thưởng đảm 臥薪嘗膽 (nằm gai nếm mật); chữ tân này cũng có nghĩa là tiền lương, như: gia tân 加薪 (tăng lương), phát tân 發薪 (phát lương). Tân 賓có nghĩa là khách như: “tương kính như tân” 相敬如賓 (trọng nhau như khách – vợ chồng cư xử với nhau như khách). Tân viết bằng bộ thuỷ 濱  có nghĩa là bờ, như: hồ tân 湖濱, hải tân 海濱 hay gần/giáp/ven như: tân hải 濱海 (giáp biển), tân giang濱江 (gần sông); ngoài ra, thành phố cảng nước Nhật – Hoành Tân³橫濱 (Yokohama) cũng viết với chữ tân này. Tân viết với bộ mịch ghép với phân cũng bộ mịch thành từ ghép tân phân 繽紛 (rực rỡ, sặc sỡ; lả tả), như trong thành ngữ: ngũ thái tân phân五彩繽紛 [wǔ cǎi bīn fēn giọng BK] (màu sắc sặc sỡ, muôn màu rực rỡ). Tân viết với bộ mộc 檳 ghép với lang cũng bộ mộc榔 thành từ ghép tân lang檳榔 (cây cau, quả cau). Tân viết với bộ nhân 儐 có nghĩa là người tiếp khách, như: nam tân tướng男儐相 (phù rễ), nữ tân tướng女儐相 (phù dâu). Tân viết với bộ trùng 蠙 (bīn BK) là một tên riêng của con trai (bạng 蚌), cũng chỉ ngọc trai, trân châu.Vì chữ tân có nhiều từ đ̀ồng âm dị dạng trong chữ Hán như vậy, nên người ta hay hiểu lầm nghĩa chữ tân trong thành ngữ“tương kính như tân”; có lẽ chính vì lầm tưởng như vậy mới có ý kiến cho rằng Tân Mão là năm mới để dẫn đến kết luận: “... ta nên tống cựu nghênh tân” – xem bài phỏng vấn của đài BBC trang này: http://www.bbc.co.uk/vietnamese/vietnam/2011/02/110203_cat_or_rabbit.shtml

Ngôn ngữ Nhật không có nhiều âm vận như tiếng Việt (ngôn ngữ có thanh điệu/tonal language), cùng với giao lưu văn hoá lâu đời với TQ láng giềng, cho nên trong văn tự của ḥọ có nhiềuHán tự ̣ (kanji). Trong văn tự Nhật thường dùng có 1,945 chữ Hán gọi là "Thường dụng Hán tự" (常用漢字, jōyō kanjibắt đầu dùng chính thức vào năm 1981 và vẫn còn được cập nhật) – để tránh tình trạng lầm lẫn giữa rất nhiều từ đồng âm dị nghĩa có gốc Hán – có thể nói nhiều gấp nhiều lần so với từ Hán Việt.

2. Hiện tượng nhập ngược hay mượn lại (reborrowing)

Hình trích từ discover-indo.tierranet.com/japanart005a.htm  - thế hệ người viết (NCT) rất thích xem loạt phim Astroboy như hình bên trên, so với thế hệ con cái qua các trò chơi (video games) Nintendo.

Ảnh hưởng qua lại trong ngôn ngữ không những hiện diện ở Á Châu (Hán, Nhật, Việt ...) mà còn ở Tây phương nữa: với tiến bộ vượt bực của kỹ thuật CNTT của hai nước Mỹ và Nhật bây giờ ta còn thấy chữ anime⁴  (phim hoạt hình, hoạt hoạ), gốc từ tiếng Anh animation nhập vào tiếng Nhật là - アニメーション (Animēshon) và nhập ngược lại tiếng Anh thành anime. Tiếng Pháp ‘le bifstek’ là mượn trực tiếp (loanword) từ tiếng Anh beefsteak (món thịt bò chiên), nhưng beef (thịt bò) thật ra là từ tiếng Pháp cổ boef. Tiếng Anh có chữ cinema (điện ảnh, phim, xinê, xinêma ....), so với tiếng Pháp là cinéma, có gốc Hi Lạp κίνημα (kinema, chuyển động) lại nhập ngược vào tiếng Hi Lạp hiện đại là σινεμά (xinêma, đọc theo tiếng Việt hiện đại). Hiện tượng nhập ngược (vào tiếng Việt) giải thích được phần nào các từ HV như Mão, Hợi ... có liên hệ ngữ âm đến cách gọi tên các loài vật tương ứng là mèo (âm cổ Việt của Mão), cúi (âm cổ Việt của Hợi) … Nhưng các từ HV này lại không dính líu gì đến tên 12 con vật trong tiếng Hán từ xưa đến nay.

3. Các từ HNHV (Hán-Nhật-Hán-Việt)

3.1 Ta hãy xem hiện tượng nhập ngược (backloan) hay mượn lại (reborrowing) trong trường hợp các từ HV sau đây mà đa số tưởng rằng chúng là đặc sản của người Hán. Đa số các từ HNHV được người Nhật sáng tạo dựa vào chữ Hán khi du nhập văn minh Tây phương - nhất là vào thời kỳ Minh Trị 明治 (1868-1912) với chính sách đưa các khái niệm khoa học kỹ thuật vào nhà trường; bảng liệt kê sau dựa vào các ví dụ trong chương 3 "Từ ghép gốc Hán và cách thức Việt hoá" của GS Lê Đình Khẩn⁵ và bài viết của học giả Feng Zhiwei⁶ 馮/冯志伟 (Phùng/Bằng Chí Vĩ). Các từ HNHV còn được tài liệu TQ gọi là Nhật-Chế-Hán-Ngữ ⁷ 日製漢語hay Ngoại-Lai-Ngữ⁸ 外來語. Có một số từ HNNH (Hán-Nhật-Nhật-Hán) không thấy hiện diện trong tiếng Việt ngày nay như mẫn cảm 敏感 (nhạy cảm), thừa khách 乘客 (hành khách), xuất đình 出庭 (ra toà), công báo 公 報/报 (thông cáo), quốc khố國庫/国库(ngân quỹ quốc gia), chế ước 制約 (kìm hãm), chế đường 製糖 (HV: thường dùng sản xuất đường) ... không nằm trong phạm vi bài này nhưng cũng đáng nhắc đến ở đây để bạn đọc nào thấy hứng khởi thì tra cứu thêm.

Bảng liệt kê các từ HNHV

thế giới           nhân loại         tự nhiên          thống trị          Triết học        dân chủ

bảo hiểm        bác sĩ              thành phần    giao thông                  kinh tế*           kinh nghiệm

xuất phát         đăng ký           phát minh       lao động        mục đích        xí nghiệp

phân tích         công dân        hoá học          thời gian        tư tưởng        vệ sinh

tập đoàn         giáo dưỡng               bối cảnh        hiện tượng                 tuyên truyền  nghĩa vụ

tham quan      thành viên       sáng tác        vận động        chất lượng    cảnh sát

điện thoại       điện báo/telegram                 tổ chức          điện tử           Địa chất học 

Động lực học/Dynamics       động sản/movables công nghiệp               điện xa (xe điện/tram)

pháp luật       phục vụ          lý tưởng         nội dung        thủ tiêu            quan hệ

giao hoán      tiến triển        bản chất        tiêu hoá          tuyển cử        ý nghĩa

phản đối        cán bộ           mỹ thuật          năng lực         nhân quyền    cụ thể

thường thức thừa nhận      đại biểu         chi bộ              chủ động        khoa học

quảng cáo      cơ quan         kỷ lục              thị trường      thể dục           văn minh*

giao tế            kinh phí          tất yếu             hiệp hội          diễn xuất         ngân hàng

Sinh thái học/Ecology           Tâm lý học      độc tài            quốc tế                       tôn giáo 

trường sở      trừu tượng     đơn vị            trực tiếp         tư liệu            nguyên tắc

đối tượng       phân phối       xã hội                         phê bình          quy tắc           tích cực  

điều kiện       văn học*         kiên trì            thủ tục             tân văn            nghiệp vụ

dinh dưỡng  chỉ đạo          tác phẩm        mục tiêu         quyền uy        không gian

phương án    phương thức             chính/chánh đảng                  chính/chánh sách

pháp nhân      giảng sư         động viên       phủ nhận         phủ định         tổng hợp

chủ quan         khách quan  tuyệt đối         biểu quyết     tiến hoá/evolution

nguyên tố        nguyên tử       Sở hữu quyền/ownership     lãnh/lĩnh thổ    lãnh/lĩnh hải   

Khu trục hạm/Destroyer        Hàng không mẫu hạm/Aircraft carrier         hí kịch (hài kịch)

sự thái (tình hình)                   phản ứng        để kháng (chống)                  ám thị (bảo ngầm)

tốc kí/shorthand                     bi kịch             tuỳ viên           công trái         giải phóng

Tư bản chủ nghĩa/Capitalism           lao động*        hiến pháp*      Xã hội chủ nghĩa/Socialism

Mỹ học 美學 (Aesthetics)     tự do 自由(freedom, liberty) chế tài             chế ước

danh từ

v.v…

Xin lưu ý: bác sĩ 博士 là tiến sĩ (PhD) ở Nhật, TQ. Dân chủ là dịch nghĩa từ tiếng Anh democracy - một cách dịch âm là ‘đức mô khắc lạp tây’ 德謨剋拉西. Ít người biết rằng 中華人民共龢/和國 (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hoà Quốc) và 中国共産党 (Trung Quốc Cộng Sản Đảng) là các từ ngoại lai đã nhập vào tiếng Trung Quốc trong thời kỳ Cách Mạng.

3.2 Một số cách dùng có thể đã hiện diện trong thư tịch cổ đại TQ, nhưng phạm trù nghĩa đã thay đổi phần nào khi người Nhật dùng và duy trì nghĩa này cho đến nay - các từ HNHV có dấu hoa thị ở sau trong bảng liệt kê - nói cách khác hơn là chính người Nhật, qua những cải cách tân học (Tây học), đã tạo cơ sở vững chắc và chính xác hơn trong cách dùng các từ này:

Kinh tế 經濟: nghĩa cũ (kinh bang tế thế/sửa nước cứu đời, kinh thế tế dân/trị đời giúp dân ...) – “kinh quốc tế dân ...”^[a]  bao gồm chính trị, kinh tế, xã hội khác với nghĩa bây giờ (dịch tiếng Anh economy)

Cách mạng/mệnh 革命: nghĩa cũ là đổi mệnh vua (vua chịu mệnh trời), đổi triều vua (Đào Duy Anh) –“thực thi biến cách ứng thiên mệnh. Cổ đại nhận vi (̣nghĩ rằng) đế vương thụ mệnh ư thiên, nhân xưng triều đại canh thế vi cách mệnh (vì thế gọi thay đổi triều đại là cách mệnh) ^[b] ; hiện nay cách mạng/revolution nghĩa là đổi chế độ cũ...

Bác vật 博 物: nghĩa cũ là thông thái, hiểu biết nhiều (bác cổ thông kim, uyên bác) – “bác thức đa tri...” ^[c]; Bác vật (học) chỉ khoa học tự nhiên (natural science). Không thấy tiếng Việt dùng các từ này nữa so với thời các cụ Đào Duy Anh, Gustave Hue ...

Theo học giả Phùng/Bằng Chí Vĩ thì các danh từ sau cũng có quá trình đổi nghĩa và cách dùng tương tự (xem phụ chú 6): đầu cơ, giai cấp, cơ quan, tinh thần, nội các, phát minh, chủ nghĩa, đồng tình (thông cảm), văn hoá, văn minh, di truyền, thẩm vấn, sinh sản (sản xuất), nguyên soái, xâm lược, câu lưu ...

Lao động労働rōdō/勞動/劳动: nghĩa cũ là điều khiển hoạt động/cử động “thao tác hoạt động...” ^[d] - để ý lao động viết theo kiểu Nhật 労働 và động (dòng BK) rút gọn⁹ thành dō. Lao 労là Nhật Bản Hán Tự 日本漢字 (chữ Nhật gốc Hán) cũng như chữ Nôm truyền thống ở Việt Nam; chữ lao 労còn hiện diện trong tự điển dị thể tự - xem trang này http://dict.variants.moe.edu.tw/yitia/fra/fra00396.htm

Phát minh 發明/发明: nghĩa cũ là gợi ý “khải phát, khai khuếch”^[e] 

v.v…

3.3 Tiếng Anh thuộc ngữ hệ Ấn Âu hay loại hình ngôn ngữ hoà kết (flexional/flectional) với khả năng dùng hậu tố/tiếp vĩ ngữ (suffix) và tiền tố/tiếp đầu ngữ (prefix) rất khác với loại hình ngôn ngữ đơn lập (isolating hay analytic) như tiếng Việt, tiếng Trung (Quốc). Tiếng Anh boy (bé trai) chỉ có một dạng (hình vị/morpheme) là boy - dạng này có tỷ số hình-vị-và-chữ (morpheme-word ratio) là 1:1; hay trong trường hợp số nhiều là boys thì tỷ số hình-vị-và-chữ là 2:1. Trường hợp chữ international (quốc tế) thì tỷ số hình-vị-và-chữ lên đến 3:1. Tiếng Hán, Việt (ngôn ngữ đơn lập) hầu như không có các trường họp trên và tỷ số hình vị và chữ thường là 1:1. Hậu tố -ise (hay -ize) dùng để làm động từ rất thông dụng như Americanise (Mỹ hoá, Mỹ quốc hoá 美國化), Vietnamise (Việt hoá), internationalise (quốc tế hoá 国際化), normalise (bình thường hoá, TQ dùng chính thường hoá, Nhật dùng chính quy hoá)... và đương nhiên chữ hoá 化 (tiếng Hàn dùng hwa) được dùng cho hậu tố -ise; người Nhật đã tạo ra các chữ mới dùng hoá như là một hậu tố trong các ngôn ngữ đơn lập. Hậu tố -ism cũng được dịch là chủ nghĩa như Communism trong tiếng Nhật là 共産主義 (Kyōsan shugi, tiếng Nhật rút gọn⁹ phụ âm sau -ng như Kinh Đô 京都 thành Kyoto, Cộng thành kyo-), nhập vào TQ và VN là Cộng Sản chủ nghĩa, tiếng Hàn là 공산주의 (gongsanjuui); Capitalism là 資本主義 Shihon shugi (Nhật) nhập vào tiếng Trung (Quốc) và VN là Tư bản chủ nghĩa so với tiếng Hàn 자본주의 (jabonjuui). Nationalism thường được dịch là 民族主義 (tiếng Nhật dùng dạng Kanji/Hán tự) hay ナショナリズム (Nashonarizumu, tiếng Nhật dùng kiểu Katakana) - nhập vào tiếng Hán và VN thành Dân Tộc chủ nghĩa (hay Quốc gia chủ nghĩa) so với tiếng Hàn 민족주의 (minjogjuui hay kukgajuui).

4. Các từ HNNV (Hán-Nhật-Nhật-Việt)

Một số từ HV không thấy Trung Quốc dùng mà chỉ ở Nhật và VN, thí dụ như các từ đại tá, thiếu tá, đại uý ... Tiếng Hán hiện đại gọi đại tá¹⁰  (Colonel) là 陸軍上校 Lục Quân thượng hiệu hay thượng hiệu, 團長đoàn trưởng … chứ không như cách gọi quân hàm của VN và Nhật. Đại Tá tiếng Nhật là 大佐 taisa. Tự điển ‘Petit Dictionnaire francais-annamite’ của Trương Vĩnh Ký (1884) định nghĩa colonel là Chánh tổng-binh, quản cơ, quản vệ và Đại Nam Quốc Âm Tự Vị của Paulus Của (1895) thì không ghi các từ đại tá, thiếu tá ... Cho đến thập niên 1930 thì Gustave Hue đã ghi chép các từ đại tá, thiếu tá trong cuốn Dictionnaire vietnamien-chinois-francais (1937). Học giả Đào Duy Anh còn ghi là đại tá 'chức quan võ trên chức trung tá, cũng gọi là thượng tá' trong cuốn Hán Việt Tự Điển (1931). Thiếu tá tiếng Nhật là 少佐 shosa so với cách gọi thiếu hiệu少校của TQ. Hiện nay, thượng tá là cấp bậc trên trung tá nhưng dưới đại tá, phản ánh phần nào ảnh hưởng của Trung Quốc (thượng hiệu) ở miền Bắc so với thời VNCH vẫn duy trì ảnh hưởng Nhật Bản và không có cấp bậc này. Vào những năm Pháp bắt đầu xâm lăng VN cũng là thời kỳ quân đội Nhật tổ chức lại hệ thống cấp bậc (dùng đại tá, thiếu tá ... từ năm 1867); sau đó bốn thập niên phong trào Đông Du cố gắng giới thiệu các thay đổi và canh tân ở Nhật vào VN và giải thích được sau đó các từ HNNV lại nhập vào tiếng Việt.

Cách dùng phi trường (sân bay) trong tiếng Việt cũng đáng chú ý: tiếng Nhật là không cảng 空港 kūkō (rút gọn phụ âm cuối⁹, kōng gǎng BK trở thành kūkō) hay phi hành trường 飛行場 hikōjō (phụ âm đầu b/p BK trở thành h, phụ âm h BK trở thành k và rút gọn phụ âm cuối⁹ ); tiếng Hàn cũng dùng không cảng 공항 (gonghang, vẫn duy trì phụ âm cuối -ng) khác với tiếng Hán là cơ trường 機場/机场 hay phi cơ trường 飛機場/飞机场. Kỹ sư 技師 tiếng Nhật¹¹ - tiếng Việt cũng vậy so với tiếng Hán là công trình sư 工程師 - so với kỹ gia 기사 (gisa/kisa tiếng Hàn). Trương Vĩnh Ký (sđd, 1884) dịch kỹ sư (ingénieur tiếng Pháp) là bác-vật, Đào Duy Anh (sđd, 1931) ghi nhận kỹ sư như là công trình sư.

5. Ghi chú và phê bình thêm

Để cho đầy đủ hơn, các bạn đọc (nếu thấy thích thú) nên cẩn thận tra cứu thêm nhiều dữ kiện từ các bài viết có sẵn trên mạng về đề tài (rất lớn rộng) 'du nhập tiếng Anh vào tiếng Hán, Nhật, Hàn, Việt ... hay từ vay mượn/ngoại lai ngữ/loanwords…' -  như những bài viết của học giả Feng Zhiwei/Phùng (Bằng) Chí Vĩ "The structure of Chinese loanwords" (cấu trúc của các từ vay mượn trong tiếng Hán) trang http://www.lingviko.net/feng/structure-zwfeng.pdf  hay bài viết của Gao Ruikua (cũng là luận văn Thạc Sĩ, Anhui University, 2005) "Analysis of Language Borrowing between English, Chinese and Japanese" - xem trang này http://www.docstoc.com/docs/2390150/Analysis-of-Language-Borrowing-Between-English-Japanese-and-Chinese  và

- các bài viết qua chủ đề "English loanwords in Japanese" có thể tra trên mạng dễ dàng, như của tác giả Gillian Kay (1995) hay của tác giả Bobby Ruijgrok (2009) trang http://bobbyruijgrok.com/gulibu/lipapers_files/English%20loanwords%20in%20Japanese.pdf hay https://www.csun.edu/~bashforth/301_PDF/301_P_P/EnglishLoanWordsJapanese.pdf

v.v...

1) Lợi Mã Đậu 利瑪竇 (Ricci, vần đầu Ri ~ li hay Lợi 利, Mã Đậu 瑪竇là phiên âm của Matteo) là tên Hán hoá (đơn âm hoá) của giáo sĩ Ý sang Trung Quốc truyền giáo và chết vì bịnh ở Bắc Kinh - Matteo Ricci (1552-1610) - rất được giới nho gia TQ đương thời kính trọng và tôn làm Thái Tây Nho Sĩ 泰西儒士. Lợi Mã Đậu (nhờ vào Từ Quang Khải 徐光啟, 1562-1633) là người đầu tiên dịch Tứ Thư Ngũ Kinh ra tiếng Âu Châu (La Tinh) cũng như đem các khái niệm khoa học (Hình học, Số học, Thiên văn học ...) của Tây phương vào TQ - xem trang này http://zh.wikipedia.org/zh-tw/%E5%88%A9%E7%8E%9B%E7%AA%A6

Hình bìa cuốn "Kỷ Hà nguyên bổn" (Hình học căn bản, dịch từ Elements của Euclid mà Matteo Ricci học ở La Mã trước khi qua TQ) với hình của Lợi Mã Đậu (trái) và Từ Quang Khải (phải).

Một điểm đáng chú ý là trong cuốn "Danh Từ Khoa Học" của học giả Hoàng Xuân Hãn/HXH (NXB Khoa Học Tùng Thư, in lần thứ nhất, 1942), ông cũng dịch Géométrie là Hình học. ‘Hình học’ đã được dùng trong các tự điển HV của Đào Duy Anh/ ĐDA (1931), Gustave Hue (1937). Tuy nhiên, HXH dùng ‘cấp số nhân’ thay vì ‘kỷ hà cấp số’幾何級數 (progression géométrique, geometric progression/series) như ĐDA; tiếng Hàn cũng dựa vào tiếng Hán là 기하 급수 (giha geubsu) khác hẳn với tiếng Nhật dịch là đẳng tỷ số liệt 等比数列.

2) đấy là chưa kể những chữ hiếm đọc là tân như bộ nạch hợp với chữ Tân (hài thanh) có nghĩa là cảm lạnh/run lên (ague) cũng đọc là tân 㾕 - theo Khang Hy: 【 集韻】 斯人切， 音辛 [Tập Vận] tư nhân thiết, âm Tân ...v.v... Thí dụ như xem một tự điển TQ khá phổ thông trên mạng, âm tân HV (xīn BK) có tất cả 97 cách viết khác nhau - xem trang này http://www.chinalanguage.com/dictionaries/

3) năm 1905 các nhà ái quốc Phan Bội Châu, Đặng Tử Kính, Tăng Bạt Hổ đã đến Hoành Tân bằng đường thuỷ để xin ngoại viện. Qua các lời khuyên (bút đàm) của Lương Khải Siêu và một số chính khách ở Nhật, cụ Phan Bội Châu đã chuyển hướng ‘cầu viện’ sang ‘cầu học’. Đây không phải là liên hệ đầu tiên giữa Việt Nam và Nhật Bản, ít nhất là đầu thế kỷ 15 đã có người Nhật đến Hội An buôn bán; phố cổ Hội An nay còn để lại nhiều dấu ấn về giao lưu văn hoá và kinh tế thời đó. Bài này chỉ giới thiệu khung cảnh tổng quát về giao lưu văn hoá qua ngôn ngữ (từ HNHV, HNNV ...) - đây là một chủ đề đáng được tra cứu thêm như qua những bài viết của các nhà ái quốc và học trò của phong trào Đông Du nói trên.

4) anime (phim hoạt hình) đã mở rộng thị trường cổ điển của phim hoạt hình dành cho con nít (cartoon) đến mọi lứa tuổi và đến khắp nơi trên thế giới (và trở thành một loại văn hoá toàn cầu/global culture) anime xuất hiện sau thời kỳ phổ thông của manga (truyện tranh Nhật Bản) - xem thêm chi tiết trang http://vi.wikipedia.org/wiki/Anime .

5) "Từ vựng gốc Hán trong tiếng Việt" tác giả GS Lê Đình Khẩn - NXB Đại Học Quốc Gia Thành Phố HCM (2002)

6) bài viết "The Semantic Loanwords and Phonemic Loanwords in Chinese Language" tác giả Feng Zhiwei - trình bày trong Hội Thảo quốc tế kỳ 11 tổ chức tại Tokyo (2004) - có thể đọc toàn bài từ trang này  http://ling.cuc.edu.cn/htliu/feng/loanword-zwfeng.pdf 

7) xem chi tiết các thảo luận trên các trang mạng bách khoa TQ như http://zh.wikipedia.org/w/index.php?title=%E5%92%8C%E5%88%B6%E6%B1%89%E8%AF%AD&variant=zh-cn   hay http://baike.baidu.com/view/817962.htm ...

Bạn đọc có thể xem thêm các bài viết liên hệ như 現代漢語中的日語 “ 外來語” 問題 (Hiện Đại Hán Ngữ trúng đích Nhật Ngữ “ngoại lai ngữ” vấn đề) của tác giả Vương Bân Bân 王彬彬 trang http://www.zhaojun.com/youci/riyu.htm  hay bài viết bằng tiếng Nhật http://freett.com/nandon/lunwen1.htm  …

8) Ngoại Lai Ngữ 外來語 là các từ vay mượn (tiếng ngoại quốc) - giọng BK bây giờ là wài lái yǔ so với âm HV Ngoại Lai Ngữ, và Nhật là Gailaigo. Theo thống kê của tác giả Monique Cheung khi tra các tự điển tiếng Nhật thì số lượng Gailaigo càng ngày càng tăng - xem chi tiết trang http://www.slidefinder.net/j/japanese_loanwords_monique/17176589

 Năm                Số lượng (phần trăm) Gailaigo trong tự điển tiếng Nhật

1859                           1.4 %

1956                           3.5 %

1972                           7.8 %

Hiện nay        ước độ 10 %

 Bảng liệt kê các từ vay mượn - xem trang này http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_gairaigo_and_wasei-eigo_terms thí dụ như

アベック                    abekku                      avec (từ tiếng Pháp, nghĩa là cặp/đôi tình nhân)           

 アイスクリーム       aisu kurīmu     ice cream (từ tiếng Anh, nghĩa là kem/kà lem)

v.v…

9) tiếng Nhật không có phụ âm sau -ng so với tiếng Trung (Hoa) hay VN. Quá trình rút gọn phụ âm sau -ng cho ra dạng Tokyo: Đông Kinh 東京, giọng BK bây giờ là dōng jīng, trở thành To-Kyo. Ngôn ngữ con người luôn luôn thay đổi, theo thời gian để cho các tiếng cổ và theo không gian để cho các tiếng địa phương (phương ngữ, thổ ngữ…). Sự thay đổi này còn được ghi trên giấy tờ rõ ràng như tên thành phố Bắc Kinh, Nam Kinh : thế hệ bây giờ thường đọc là Bây-Ching (theo giọng Phổ Thông BK, bĕijīng 北京 ) hay Nan-Ching (Nánjīng BK 南京 ), Phu-Chiên (Fújiàn BK 福建 ) … nhưng các báo chí sách vở từ trăm năm qua vẫn thường ghi là Peking, Nanking … và ta vẫn cứ gọi là Bắc Kinh, Nam Kinh, Phúc Kiến … khi nói chuyện hàng ngày. Âm bắc HV còn duy trì âm cổ cuối –k (cũng như một số giọng miền Nam TH như Quảng Đông, Hẹ) và phụ âm cổ đầu k- của Kinh (thay vì ngạc hoá thành một dạng ch-). Đây là một thí dụ cho thấy các biến âm đã được duy trì qua báo chí và phương ngữ (vẫn giữ âm cổ hơn) cũng như trong âm Hán Việt, Hán Hàn, Hán Nhật (phản ánh thời kỳ giao lưu). Đây là một đề tài rất thú vị nhưng không nằm trong phạm vi của phần 1 này.

10) thời Pháp xâm chiếm VN, ta đã có các Đại tá Henri Rivière, Đại uý Francis Garnier ... trong quân đội viễn chinh Pháp - xem thêm chi tiết trang http://vi.wikipedia.org/wiki/Francis_Garnier …v.v…  "Tự điển Hán Việt" (Đào Duy Anh, 1931): có ghi 'thượng hiệu, chức quan võ cấp thứ tư trên chức trung hiệu dưới chức thiếu tướng' so với cách định nghĩa của Hoàng Thúc Trâm trong "Hán Việt Tân Tự Điển" (1950) thì 'thượng hiệu: chức võ quan hồi Trung Hoa Dân Quốc, ngang với đại tá của Nhật Bản' ... Tuy nhiên vào SàiGòn qua cuốn "Tự Điển Hán Việt" của Nguyễn Văn Khôn (1960) thì không thấy dùng thượng hiệu nhưng có ghi đại tá. Vấn đề trở nên phức tạp hơn khi quân hàm có lúc dùng từ HNHV và có lúc không dùng nữa (tuỳ theo tình hình chính trị ...): như cấp bậc đại tướng 大將 đã từng hiện diện trong quân đội TQ từ năm 1955 đến năm 1965, sau cách mạng văn hoá (thời Mao Trạch Đông) thì hệ thống quân hàm được tái lập từ năm 1988 nhưng từ năm 1994 thì không còn chức ‘nhất cấp thượng tướng 一級上將’ nữa - xem thêm chi tiết trang http://zh.wikipedia.org/zh-tw/%E5%A4%A7%E5%B0%86

         (a)                           (b)