I. THÂN THẾ, ĐƯỜNG ĐỜI                                                                  

phong cảnh thiên nhiên hữu tình, có “hồ Âm Khang rộng hàng ngàn khoảnh, nước trong veo như một tấm gương” (Đông Khê thi tập bạt) – khuôn hồ này về sau còn trở lại trong những sáng tác của Nguyễn Văn Lý. Nhận xét về vị trí phong thủy của làng, Phan Hy Hiến khi viết lời Bạt cho Đông Khê thi tập đã viết: “Ngu tôi khi bắt đầu cắp cặp đến cố thành, từng đi qua làng ông, xem phong thủy nơi đây biết ắt sinh ra người khác thường”(2⁾. Làng thuộc huyện Thọ Xương, cái tên mang ước vọng một vùng đất hưng thịnh lâu dài, nhưng đến thời Nguyễn Văn Lý, khi kinh đô chuyển về Phú Xuân, trong không khí đô thị hóa, đã có sự sa sút. Nguyễn Văn Lý thường vẫn trăn trở về điều đó: “Họ ta nghèo, thôn ta ở giữa thành thị, không có đất để cày cấy lại không có nghề nghiệp ổn định, rất đáng phải lo nghĩ”. Gặp những năm mất mùa, thóc cao gạo kém, tình hình dân chúng khốn quẫn thì vùng quê ông là nơi thuộc “thành thị càng trầm trọng”. Thân phụ Nguyễn Văn Lý từng đề xuất lập kho nghĩa thương “tích it thành nhiều để phòng khi thiếu thốn” nhưng cũng mãi năm 1865, Nguyễn Văn Lý về hưu mới bắt đầu được gây dựng. Cũng thời gian này xảy ra nạn dịch tả, Nguyễn Văn Lý trong hai ngày mất hai người thân – “vợ thứ họ Ngô bị bệnh tả, thuốc thang không khỏi, mất ngày 13 tháng 8, chị tuổi cao cũng bị bệnh ấy, đều không cứu được, đã mất ngày 14.” (Bđd). Thêm nữa, lúc này thực dân Pháp ngày càng lấn tới, triều Nguyễn lúng túng trong đối sách, các quan trong triều chia làm hai phe, Tự Đức chủ hòa. Những người nhiệt thành yêu nước chủ chiến, nhiều người chống mệnh vua, bị trấn áp. Bắc Thành không còn yên tĩnh, Nguyễn Văn Lý nghỉ về quê, nhưng xem ra quang cảnh êm đềm: Kết lư duy thị hướng yên ba(Nhà tranh lại dựng giữa bầu khói mây - Ủy gia nội) khó có thể là hiện thực trọn vẹn.