Phó Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân Bùi Duy Tân thuộc thế hệ những nhà khoa học có sự chuyên môn hoá ở mức độ cao trong lĩnh vực nghiên cứu nền văn học Việt Nam ở nước ta. Đã có gần 50 năm chuyên nghiên cứu và giảng dạy (ở bậc đại học) về Văn học Việt Nam từ thế kỷ X cho đến thế kỷ XVIII vì thế mà các bài viết, trang viết của ông là sự kết tinh của những suy nghiệm, khảo cứu trong suốt quãng đời gắn bó với một giai đoạn xác định của lịch sử văn học dân tộc. Học trò, hàng trăm người đã trưởng thành vẫn thường kể về ông với một niềm kính trọng, yêu mến dành cho một bậc thầy nghiêm cẩn, đức độ,...
Tôi đến thăm ông tại nhà riêng vào một buổi chiều chạng vạng. ánh sáng vàng vọt toả ra từ bóng điện tròn làm cho những vật dụng giản dị trong căn phòng đơn sơ như sẫm màu và gần gũi hơn. Hầu như bất kể một đồ vật nào gần gũi với ông đều mang dấu ấn của tuổi tác, của thời gian từ bộ bàn ghế, cái kệ sách, chiếc giường đơn, cặp lọ hoa và ngay cả rặng tầm xuân leo ngoài sảnh. Cái cốt cách cương nghị, phong thái khoan hoà của một ông đồ xứ Bắc ở ông thì không lẫn vào đâu được. Tuy nhiên cũng có một số người, do mới lần đầu gặp, nghe cách hỏi và trò chuyện của ông đã nhận xét rằng ông là người hơi khó tiếp cận...
NGƯT. Bùi Duy Tân tuổi Nhâm Thân, sinh năm 1932 trong một gia đình phong lưu ở đất Hà Nam. Mặc dù cuộc sống gia đình dư giả nhưng ngay từ nhỏ, tất cả các anh, chị của ông đều chỉ được cha mẹ lo cho học hành đến hết bằng "Sơ học yếu lược". Riêng với ông là con út, lại được thầy tướng số đoán có sao Văn Xương chủ về văn chương chiếu mệnh nên việc học được chăm chút cẩn thận hơn. Sau thời gian nhập ngũ (khoảng những năm 1950 – 1952), ông trở về học tiếp lớp 8 ở Trường La Văn Cầu (Ninh Bình) rồi học lớp 9 tại Trường phổ thông cấp III Liên khu 3. Với mơ ước được theo học ngành Sử, ông đã thi đỗ vào Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, nhưng có lẽ do sự sắp đặt của số phận mà cánh cửa Khoa Văn khoá đầu tiên lại mở rộng chào đón ông : "Những năm tháng ấy, thế hệ chúng tôi học đại học phải tự học là chính. Mọi thứ vật chất có thể không đầy đủ nhưng tinh thần hiếu học, ham tri thức thì không thể thiếu. Bạn bè tôi thì đua nhau bám ký túc, bám thư viện để học. Có lẽ nhờ tinh thần học tập như thế mà khoá chúng tôi tốt nghiệp rất xuất sắc, gần hai mươi người được giữ lại làm cán bộ giảng dạy, giờ đây nhiều người đã trở thành những giáo sư đầu ngành..." – ông hào hứng kể về quãng đời sinh viên sôi nổi với những kỷ niệm vui, buồn không thể nào quên. Khi còn ngồi trên ghế giảng đường, ông không hề nghĩ đến việc sẽ ở lại Khoa làm cán bộ giảng dạy. Đất nước còn khó khăn, những sai lầm của cải cách ruộng đất tuy đã được sửa sai, vẫn nhen lên trong lòng ông những suy tư thấm thía. Ông muốn đến một vùng núi xa để dạy học và sống cuộc đời của một kẻ sĩ tha hương, ẩn dật. Hơn nữa, ông quan niệm rằng, bạn bè, nhiều người vốn có sẵn nền tảng về ngoại ngữ, nếu ở lại công tác trong môi trường đại học sẽ phù hợp hơn. Nhưng rồi điều gì đến vẫn đến, ông cùng gần hai mươi người bạn đồng khoá được Khoa giữ lại để đào tạo cán bộ nguồn. Ban đầu, ông được phân công giảng dạy Văn học dân gian. Sau một thời gian, trước yêu cầu của tình hình thực tế ông được chuyển sang dạy Văn học trung đại và gắn bó cùng nó đến tận bây giờ. Ông nhớ lại : "Nghiên cứu và giảng dạy văn học trung đại thì phải có vốn kiến thức Hán học uyên thâm hoặc ít ra thì cũng phải biết kha khá về chữ Hán, nhưng tôi lúc đó thì chưa biết nhiều, đành phải lần mò từng bước, vừa dạy, vừa học và cứ thế trưởng thành. Để có thể đứng trên bục giảng 1 tiết bắt buộc người thầy phải soạn ít nhất là mười trang giáo án viết tay, mà đâu phải tình huốn nào trong bài giảng cũng giống như điều mình muốn...".
Trong sự nghiệp đào tạo của Khoa Văn học nói riêng, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội (trước đây là bộ phận của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội) nói chung, NGƯT. Bùi Duy Tân là người có những đóng góp đầy tâm huyết và đáng trân trọng. Hàng ngàn sinh viên các khoá của Khoa Ngữ văn không ai quên được thầy Tân trong những giờ dạy văn học cổ. Với tâm thế đĩnh đạc, ung dung, dáng vẻ trầm tư, thầy giảng bài một cách rành mạch, khúc chiết, từng bước đưa học trò vào thế giới thơ, văn của các nhà nho, kẻ sĩ với những tư tưởng về ái quốc, trung quân, cách xử thế, lẽ sống hành, tàng,... Giờ lên lớp của thầy khá thú vị, bởi sinh viên nghe xong là hiểu ngay, kể cả đó là những vấn đề trừu tượng, rắc rối,...
Trong những năm sơ tán chống Mỹ (1965 - 1968), NGƯT. Bùi Duy Tân là lứa học viên đầu tiên ở lớp Đại học Hán do Viện Văn học tổ chức. Lớp học này đã đào tạo cho đất nước hàng chục tên tuổi chuyên gia đầu ngành thuộc lĩnh vực Ngữ văn học Hán Nôm như Nguyễn Huệ Chi, Kiều Thu Hoạch, Bùi Duy Tân, Trần Băng Thanh, Ngô Thế Long, Đào Thái Tôn, Tạ Ngọc Liễn,... Đến năm 1972, khi ngành Hán Nôm học của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội ra đời, thầy Bùi Duy Tân là một trong những người tâm huyết với ngành và có tham gia giảng một số giờ Luận ngữ. Số sinh viên tốt nghiệp Hán Nôm những khoá đầu tiên ấy ở lại trường hoặc về các viện, các cơ quan nhà nước, đến nay nhiều người đã trở thành các chuyên gia danh tiếng. Khi trò chuyện với các thế hệ học trò của NGƯT. Bùi Duy Tân ai cũng nhớ nhất ông ở nét tính cách nghiêm túc, chỉn chu, cẩn trọng và đặc biệt có tinh thần trách nhiệm trong công việc. Bất cứ việc gì, hễ ông đã nhận là phải làm cho bằng được, cho đến nơi đến chốn mới thôi. Suốt một thời gian dài ở lại trường, ông từng giữ cương vị là Phó chủ nhiệm Bộ môn, Phó chủ nhiệm Khoa rồi Chủ nhiệm Bộ môn. ở bất cứ một vị trí công tác nào, bao giờ ông cũng là tấm gương mẫu mực cho đồng nghiệp, bạn bè, người thân và học trò noi theo. Ông thường nói vui rằng, từ tháng 10 - 1959 khi bắt đầu nhận công tác ở Khoa cho đến nay, tức là gần bốn mươi bảy năm trôi qua, số lần đến dạy muộn giờ để sinh viên phải chờ có thể đếm trên đầu ngón tay...
Nhắc đến NGƯT. Bùi Duy Tân là chúng ta nhắc đến một đại diện tiêu biểu cho "thế hệ thứ ba trong gia đình nghiên cứu văn học Việt Nam" (chữ dùng của PGS. TS. Trần Nho Thìn). Với khoảng 20 cuốn sách viết chung và viết riêng đã xuất bản, hàng chục công trình nghiên cứu khoa học có giá trị, những gì mà ông đã đóng góp cho đời thật đáng trân trọng, đáng để thế hệ sau học tập. Những cuốn sách tiêu biểu của ông như Văn học cổ Việt Nam thế kỷ XVI - XVII (tập 2), Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XVIII, Văn học Việt Nam trên những chặng đường chống xâm lược, Tổng tập văn học Việt Nam, tập 6, tập 7 (chủ biên),... từ lâu đã trở thành giáo trình giảng dạy chính tại nhiều trường cao đẳng, đại học trong cả nước.
Thời gian gần đây, giới khoa học xã hội còn biết nhiều hơn về thầy Bùi Duy Tân với tư cách là một nhà khảo cứu một số tác gia – tác phẩm văn học trung đại. Chính ông đã dựa vào các tài liệu mới phát hiện của các đồng nghiệp nghiên cứu Hán Nôm, dựa vào gợi ý của một số nhà sử học có uy tín từ đó mà kiên trì "đấu tranh" góp phần trả lại sự thật lịch sử cho một số vấn đề tưởng như đã thành định đề, đó là câu chuyện về tác giả bài thơ mà ta vẫn quen gọi là Nam quốc sơn hà. Ông đã kiên trì lên tiếng bằng cách viết đến năm, sáu bài khác nhau, cho đăng trên hơn chục sách báo, tạp chí ở trung ương và địa phương, để cải chính rằng đây là tác phẩm vô danh thị, không phải của Lý Thường Kiệt như nhiều người vẫn nhầm tưởng. Trong nhiều công trình của ông đã in thành sách, những phần mà ông khảo cứu về văn bản, từ ngữ mới nhìn có vẻ là tiểu tiết nhưng thực sự có ý nghĩa rất lớn, đôi khi vòn vượt ra ngoài cả sự hình dung của người khảo cứu. Với tư cách là nhà nghiên cứu văn học sử, suốt mấy chục năm qua ông luôn cố gắng theo dõi các sự kiện văn học, cố gắng chính xác hoá để khắc phục tình trạng hàm hồ vẫn phổ biến đây đó, chẳng hạn các vấn đề liên quan đến cách hiểu câu thơ : "Ức Trai tâm thượng quang khuê tảo" hay vấn đề về tác giả bài thơ Ngư nhàn mà bấy lâu vẫn được xem là của Không Lộ thiền sư... Chính từ những khảo cứu của ông, có thể giới nghiên cứu phải điều chỉnh lại cách hiểu, cách nghĩ tưởng như đã định hình về một số kiệt tác của văn học trung đại. Phần thưởng cho cả quá trình lao động và cống hiến miệt mài của thầy Bùi Duy Tân là những danh hiệu cao quý mà không phải một người thầy nào cũng có được : Nhà giáo Ưu tú, Huân chương Lao động hạng Ba và mới đây nhất là Giải thưởng Nhà nước về Khoa học Công nghệ cho cụm công trình Khảo và luận một số thể loại tác gia, tác phẩm văn học trung đại Việt Nam. Hơn hết, ông luôn nhận được sự yêu mến, kính trọng của bạn bè, đồng nghiệp, người thân và các thế hệ học trò. PGS. TS. Trần Nho Thìn trong một bài viết của mình đăng trên Tạp chí Văn học, số 10 - 2002 đã nhận xét về ông như sau : "Bùi Duy Tân là một nhà nghiên cứu có bản lĩnh học thuật. Ông không chỉ tập trung sự nghiên cứu vào các tác giả, tác phẩm đã được công nhận là lớn như Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm mà ông còn đi vào khảo cứu những tác gia có tầm cỡ vừa phải, đến nay vẫn ít được quan tâm như Thái Thuận, Nguyễn Bảo, Phùng Khắc Khoan, Đào Duy Từ, Nguyễn Tông Quai, Mạc Thiên Tích,... để giúp độc giả có cơ hội hình dung đầy đủ hơn về bức tranh phong phú, nhiều màu sắc của văn học dân tộc. Bản lĩnh học thuật của ông còn thể hiện ở chõ ông nắm rất vững lịch sử nghiên cứu, luôn cố gắng trả lại công đầu cho những ai đã đặt ra một vấn đề mới, dù cho vấn đề đó sẽ được ông hoặc ai đó phát triển... Những chi tiết cũng tưởng chừng nho nhỏ như thế lại là vấn đề lương tâm và nhân cách của nhà khoa học đáng trân trọng, nhất là trong lúc thị trường khoa học ở ta đang không phải là không có
vấn đề...".
Tôi rời căn phòng làm việc của thầy Bùi Duy Tân khi thành phố đã lên đèn. Ông tiễn tôi bằng nụ cười nghiêm nghị : "Tôi vốn ngại người khác viết về chân dung của mình bởi tôi luôn nghiêm khắc với bất cứ điều gì liên quan đến bản thân, có lẽ công việc của một nhà khoa học với tôi vẫn cứ là đưa ra cái sai ít để thay thế cái sai nhiều. Có thế thôi ! Nên hãy viết như tôi đã sống và làm việc...". Tôi chỉ biết ngoan ngoãn gật đầu. Thảo nào, người ta vẫn bảo ông là khó tính, quả không sai ! Một sự khó tính đáng quý, đáng trân trọng của một người thầy mẫu mực, một nhà khoa học chân chính, trung thực.
(Nguyệt san Đại học Quốc gia Hà Nội, số 186, tháng 8-2006;
Bùi Duy Tân tuyển tập. NXB Giáo dục, H., 2007)
![Nước mắt đàn ông ở Trung Quốc thời Tống (960-1279) [Kỳ 1]](/storage/P9b2AXsvHQIiBa2usqdDEQAsIdw6LrRRMv8nVEJV.jpg)
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả