Những góc nhìn Văn hoá

Huyền thoại chính trị và giải cấu trúc nghệ thuật của nó (Kỳ cuối)

Iu.V. Satin
Thứ 6 16/03/2012

Cái “thần tiên kỳ ảo” xuất hiện trong Hàng dậu chẳng phải vì cái giống như lịch sử và sự hư cấu bị xoá bỏ, mà vì sự xoá bỏ ấy mang tính phi lý. Chẳng hạn, đây là đoạn miêu tả chuyện Stalin cưới Nadezda Alilueva[1] làm vợ:

“Iosif gặp Nadezda khi cô là diễn viên trượt băng nghệ thuật của nhà hát hoàng gia. Họ kết bạn, hợp nhau tính tình, đi đến quyết định thành hôn. Nhưng nẩy ra một trở ngại bất ngờ: nhóm Troskis kịch liệt phản đối thành hôn theo nghi lễ nhà thờ. Bấy giờ, để tránh tin đồn nhảm nhí không muốn có, họ cưới nhau bí mật, còn Troski thì bị phái đi Uruguay bằng một lý do có vẻ chính đáng và ông này vẫn đang ở đó yên tâm chữa trị vết thương do bị nhện cắn. Đám cưới diễn ra cực kỳ hoan hỷ”(tr.74).

Không chỉ những con người có thật bằng xương bằng thịt, mà cả các đồ vật do lạc vào không gian lịch sử, tạo ra lịch sử mới, cũng bị cuốn vào trò chơi phi lý với các dữ liệu lịch sử.

“Câu chuyện về khẩu colt rất đáng để suy ngẫm. Nó phản ánh cuộc đấu tranh giữa các trào lưu triết học, những đam mê, những hục hặc của thế kỷ. Vào năm chín trăm mười chín không thể nào quên, người nữ cách mạng trứ danh Fanny Kaplan[2] đã bắn hàng loạt phát đạn vào Ulianov - Lenin Vladimir Ilich bằng khẩu súng mà sau đó được bảo quản trong viện bảo tàng của ông. Vào năm ba mươi tư, khẩu súng lục bị người ta đánh cắp mang ra khỏi bảo tàng và dùng nó để trừ khử Sergei Kirov[3], sau vụ ấy, người ta chuyển khẩu Colt đến vùng Viatka băng giá, đưa vào viện bảo tàng ông này. Trong thời kỳ đươc gọi là Minh oan, Fanny đòi lại được khẩu súng ở Emsk, bởi vì đó là vũ khí được đổi chác của cô và của Sergei Kirov và cô còn có cả thư tay của Lenin gửi cho Dzierzinski:[4]“Thả Fanny Kaplan ra khỏi tù. Trả lại khẩu súng. Ulianov”. Cô còn có cả nhiều thư khác của Lenin. Chủ yếu gửi cho cô, người bạn chiến đấu thân thiết nhất, lâu năm nhất, kẻ không muốn chia sẻ bạn tình với Krupskaja gần gũi và hợm hĩnh mà Fanny vẫn xem là mụ tiểu tư sản chính hiệu. Quyết định sẽ giết người đàn ông ấy, rồi sau đó tự sát, Fanny khởi hành đến nhà máy Michenson, nơi Vladimir sẽ diễn thuyết. May mà các xí nghiệp công nhân đã không để bi kịch xẩy ra, thế là những kẻ tình địch tránh được những vết trầy xước không đáng kể” (tr.132).

Sasa Sokolov xem một trong những nhiệm vụ cơ bản của tác phẩm là chống lại lối trần thuật phải có truyện kể cân đối. Trong bài Palissandr - c'est moi?[5], ông viết: “Khi tôi nghe thấy những lời chỉ trích về việc coi thường truyện kể, tôi muốn lấy ngay chiếc bánh ngôn từ, loại bỏ cái hạt nhân truyện kể, quẳng nó vào món đồ bố thí cho lũ tiện dân ngoại ô dâm đãng” (264). Nếu đúng là thế thì quả là nhà văn không chống lại bản thân truyện kể, mà chống lại mục đích luận truyện kể mà người ta dựa vào đó để tạo ra ảo giác về tính xác thực truyện kể trong các tiểu thuyết lịch sử, và nhất là trong các diễn ngôn lịch sử học.

Xoá bỏ mục đích luận truyện kể trước hết là xoá bỏ đặc điểm thời gian tuyến tính. Giống như Giáo trình giản yếu, thời gian trong Hàng giậu là thời gian hư cấu, nhưng tính chất hư cấu ở đây không bị che giấu, mà ngược lại, được tô đậm. Sự hư cấu thời gian ở đây mang ý nghĩa giải cấu trúc một cách công khai. “Chẳng hạn, nếu trong Ulyssescủa Joyce, toàn bộ hành động được triển khai trong vòng hai mươi tư tiếng đồng hồ, thì trong trường hợp của chúng tôi, truyện chỉ diễn ra trong vòng mấy phút, kéo dài bằng một cuộc giao hợp loạn luân. Cuốn sách vừa bắt đầu với họ, thì đồng thời nó cũng kết thúc với họ. Thực hiện hành động ấy, tác giả không chỉ kịp an ủi người đàn bà họ hàng cao niên bị cám dỗ, mà còn kịp phân tích chuỗi nhân - quả của các sự kiện mang tính sinh hoạt và lịch sử - chính trị được đưa vào đó” (209).

Việc thay thời gian lịch sử bằng độ dài thời gian của một cuộc giao hợp đã tạo ra trò chơi của cái lịch đại và lịch sử, của huyền thoại cá nhân và ngôn ngữ của khoa học lịch sử hiện đại. Ta đều biết, ý thức thường nhật vẫn hay đồng nhất lịch sử với cái lịch đại. Thực ra, lịch đại và lịch sử cũng khác nhau hệt như sự khác nhau giữa Id của Freud với Ego của ý thức. Lịch đại chỉ là độ dài thuần tuý, cái lịch đại không thể tạo ra những điểm phân nhánh để từ đó có thể kiến tạo sự kiện này hay sự kiện kia. Ngược lại, lịch sử mang tính gián đoạn, luôn bị dứt gẫy và vận động từ một sự kiện được định hình và được gắn chặt về mặt cấu trúc trong một lối viết này tới một sự kiện khác.

Tính vô ước giữa lịch đại và lịch sử mở ra khả năng giúp để Sasa Sokolov sáng tạo trò chơi về sự vênh lệch giữa huyền thoại chính trị và huyền thoại cá nhân. Sự vênh lệch của hành động trong Hàng dậu là sự vênh lệch giữa huyền thoại chính trị vận động theo hướng nhắm tới thay thế chế độ toàn trị bằng một chế độ đa nguyên và tự do hơn và huyền thoại cá nhân gắn với việc phát hiện bí mật về sự ra đời của loại cá nhân - người lưỡng giới, và sau đó, theo quy luật muôn đời của mọi loại huyền thoại, qua sự kích hoạt khởi đầu và sự phân tầng, cá nhân ấy trèo lên tận đỉnh cao quyền lực.

Có sự đối lập, tương phản nào đó giữa Giáo trình giản yếu và Hàng dậu là do những cơ chế nội tại của huyền thoại chính trị về giai cấp vô sản, một giai cấp từng chẳng là cái gì, sau trở thành tất cả, những cơ chế đồng nhất huyền thoại về đứa trẻ mồ côi thành ngươic đứng đầu quốc gia và vị tư lệnh thống lãnh tất cả.

Ta hiểu vì sao diễn giải và khuyếch đại bằng truyện kể trở thành đặc điểm phong cách chung của cả hai văn bản nói trên. Ở trường hợp thứ nhất, sự diễn giải bao trùm huyền thoại chính trị, thay thế nó, mà không huỷ hoại nó. Ở trường hợp thứ hai, cũng có một cái gì tương tự như thế diễn ra với huyền thoại cá nhân. Thâm nhập vào bên trong lối viết lịch sử, trong Hàng giậu, huyền thoại cá nhân đã giải cấu trúc của lối viết ấy một cách rành rọt bằng nghệ thuật. Đó là cơ sở của nguyên tắc phản ảo tưởng trần thuật: lịch sử ở đây chẳng những không còn giống với lịch sử, mà ngược lại, nó còn sử dụng sự không giống ấy để chuyển từ không gian huyền thoại sang không gian thi ca, nơi mà bản chất nghệ thuật không cần phải che đậy bằng các sự thực.

Diễn giải không chỉ khống chế cách thức trần thuật, mà còn bộc lộ tính chất ẩn dụ, chứ không phải hoán dụ, của nó. Trong huyền thoại, trần thuật bị thủ tiêu giống như mọi sự hoán dụ mà sự nhận thức nó sẽ lấy một bộ phận hợp thành thay thế cho chỉnh thể. Ngược lại, “quá trình ẩn dụ lại ước định, rằng ngôn từ là bản chất được dồn nén có thể thay thế bằng nghĩa mới mà không làm mất đi nghĩa cũ”[6]. Toàn bộ sự cách tân trong cách diễn giải của cuốn Hàng giậu là ở chỗ, nó chẳng bổ sung bất kỳ một điều gì quan trọng vào nhận thức lịch sử, cũng như huyền thoại nhân vật, mà chỉ xoá bỏ tính không thể thẩm thấu của các ranh giới giữa chúng với nhau bằng cách sử dụng cả lịch sử lẫn huyền thoại cá nhân làm chất liệu trò chơi cho người sáng tạo.

Giải cấu trúc huyền thoại bằng cách cho nó đi qua tấm màng lọc của huyền thoại cá nhân, và ngược lại, giải cấu trúc huyền thoại cá nhân bằng cách cho nó đi qua tấm màng lọc lịch sử, Hàng giậu đã loại trừ tính mục đích luận của diễn ngôn này và sự tuyên xưng của diễn ngôn khác. Lối văn hùng biện và sự thống trị tuyệt đối của bình diện biểu cảm với bình diện nội dung là hệ quả tất yếu của quá trình ấy. Hùng biện và phương thức cơ bản của nó - khuyếch đại - tạo nên sự dư thừa của bình diện biểu hiện so với bình diện nội dung. Nhưng so với Giáo trình giản yếu giậu, nó có một vai trò khác. Nếu trong Giáo trình giản yếu, sự khuyếch đại cải biến nền tảng lý tính của ngôn ngữ thành chỉnh thể biểu cảm, thì trong Hàng giậu, nó chỉ có vai trò cú pháp thuần tuý. Ở đây, phóng đại chỉ là mạng lưới sự kiện nối kết những đoạn rải rác của loại nguỵ quốc sử. Chính những lời tự đánh giá của Palisandr - nhà văn đã chứng minh điều đó: “Trong P., các sự kiện, con người, đồ vật bao giờ cũng tìm thấy cho mình đường song hành hoặc cặp đôi, xoắn xít với nhau theo kiểu này hay kiểu khác và đan dệt thành một bức pa-nô bằng cách tạo ra những hoạ tiết, mảng đối xứng, sự tương đồng và các ẩn dụ” (tr.209).

Có thể tìm thấy rất nhiều ví dụ về sự phóng đại trong sáng tác của Sasa Sokolov. Chỉ xin dẫn ra một trường hợp. Ở ngay phần đầu Hàng giậu, đoạn trữ tình ngoại đề của tác giả về tuổi trẻ được trình bày theo kiểu khuyếch đại kéo dài gần hai trang. Nó được bắt đầu thế này:

“Nhí nha nhí nhảnh, em cười phá lên âm thanh rổn rảng náo loạn dẫy nhà hàng dân Haza, khu lều chợ đám Syra, dẫy phòng đàn bà và nhà tắm của bọn Chore. Em nhổ bãi bọt vào cái hiến chương nhân quyền, vào đống dương cầm, tuôn ra một tràng rủa sả hắt thẳng vào mặt lũ đánh trống cầm canh đang ngoác mồm ngáp. Em nhảy tâng tâng trận mưa rào rượu xối xả, nhẩy tâng tâng tựa đêm hoạ mi. Đêm, bà đêm giang rộng tay áo nung sáng chói trùm kín bầu trời, cửa sổ mở hoác, rèm cửa nhảy dựng lên run rẩy, đèn chùm và giá nến lung linh: sáng bóng. Rồi đàn dứt khoát phải mở rộng, ầm ầm loạn xạ hoặc đập vỡ tung theo kiểu nhà hát Rachmaninov. Đừng quên bộ chỉnh, nhớ dùng nó đấy. Hãy mau hồi tỉnh, nếu không, hãy một lần ra phòng khách, đó là nhân vật hành động đang lên sốt phát ban. Thật hiếm học trò các trường đại học toàn năng, chỉ rặt sinh viên dự bị. Thoát ổ quý tộc, đóng sập cửa, thành viên chức cạo giấy. Yêu, thất tình. Ho lao và hỗn độn. Vĩnh hằng và phù du. Kìa, món mì sợi nhạt thếch của nó. Kìa, thuốc chữa mụn, bệnh vã mồ hôi và trứng cá. Còn kia là những hoá đơn chưa thanh toán cho tiệm làm đầu. Đời đi vay, sinh hoạt trèo gác xép” (tr.20).

Chính nhờ vào thủ pháp khuyếch đại mà Hàng giậu có cả một vương quốc dày đặc ngôn từ chiết trung, nó trở thành vũ khí quan trọng để chống lại nguyên tắc toàn trị của ngôn ngữ huyền thoại. Khi nộp đơn xin tài trợ để hoàn thành Hàng giậu, Sasa Sokolov đã viết tóm tắt như sau: “Tiểu thuyết triết học - vị lai với những yếu tố của văn công kích chính trị. Chuyện diễn ra vào đầu thế kỷ XXI, ở các nước châu Âu, ở Nga, Canada và Mỹ”. Trong nền văn hoá nước ta, tiểu thuyết dự đồ vị lai là hiện tượng dị thường. Giải mê lú cho cấu trúc huyền thoại chính trị,tương tự như Vladimir Vysoski trong thi ca, Sasa Sokolov đã đặt dấu chấm hết cho kiểu trần thuật của khoa lịch sử học theo quan niệm quen thuộc. Trong thời đại chính trị ẩn danh hiện nay, những anh hùng của trường lịch sử - những nhà hoạt động vĩ đại hiện thời đã biến mất,- họ biến mất cùng với phương thức nhận thức thế giới, khi vô thức tập thể kỳ vọng vào việc trao tự do tuyệt đối cho cá nhân con người. Trùng hợp về mặt thời gian với điểm cáo chung của huyền thoại chính trị trên phạm vi toàn cầu, Hàng giậu rơi vào hoàn cảnh không kém phần độc đáo, khi, theo lời Ricoeur, “sự từ chối fiction de le fin trùng hợp với le fin de fiction[7]”.

“Sự trì đọng đã chấm dứt”, tôi đã nói, đang nói. Đã đến thời của hành động và chiến công. Chúng tôi sẽ cầm cuốc, xẻng và sẽ diễu hành bằng niềm sảng khoái buồn thương và niềm hân hoan thê lương, chúng tôi sẽ lên đường mai táng đống tử thi của mình. Xin thề với các người, chúng tôi sẽ đập nát những nghĩa địa dành cho bọn họ còn cừ hơn những kẻ trước kia” (260)

Người dịch: Lã Nguyên

Nguồn: Критика и семиотика. - Вып. 6. - Новосибирск, 2003. - С. 67-78.

[1] Nadezda Sergeievna Alilueva (Наде́жда Серге́евна Аллилу́ева, 1901-1932): Người vợ thứ hai của I.V.Stalin, cưới năm 1918, khi bà mới 17 tuổi.-ND.

[2]Fanny KaplanEfimovna(Feiga HaimovnaRoytblat, 1890-1918): Tham gia phong trào cách mạng Nga, nổi tiếng chủ yếu qua vụ mưu sát Lenin ngày 30.8.1918.- ND.

[3] Sergei Mironovich Kirov (họ thật: Kostrikov, 1886 – 1934): Nhà chính trị, nhà hoạt động xã hội, từng giữ nhiều chức vụ quan trong tổ chức Đảng và Nhà nước Liên Xô: từ năm 1926 là Bí thư Tỉnh uỷ Leningrad, từ năm 1930 đến 1934 là Uỷ viên Bộ chính trị Đảng cộng sản Liên Xô. Ngày 1.12.1934, Kirov bị ám sát bằng một phát đạn bắn vào gáy tại Điện Smolnyi.-ND

[4] Feliks Edmundovich Dzierzinski (Фе́ликс Эдму́ндович Дзержи́нский, 1877-1926): Nhà hoạt động quốc gia, người đứng đầu hàng loạt Hội đồng, Uỷ ban nhân dân và là người sáng lập Uỷ ban đặc nhiệm chống phản cách mạng và phá hoại Liên bang Nga (ВЧК).-ND.

[5] Tiếng Pháp: “Palissandr có phải là tôi hay không?”.- ND.

[6] Ricoeur P.- Xung đột diễn giải.- M., 1995, tr.145.

[7] Tiếng Pháp: “Viễn tưởng của sự cáo chung”, “Sự cáo chung của viễn tưởng”.- ND.