Đó là dòng họ Hoàng Nghĩa có gốc tích từ thôn Vân Nội, xã Hồng Tiến, huyện Châu Giang tỉnh Hưng Yên ngày nay. Hiện nay, con cháu của dòng họ còn giữ được cuốn gia phả ghi chép được hơn 20 đời với một lịch sử hơn 400 năm về trước khá chi tiết.

Theo gia phả này, dòng họ Hoàng Nghĩa vốn gốc là họ Hoàng Thế với cụ tổ là Hoàng Thế Chân, một người nông dân khiêm hòa, thuần hậu. Song các con cháu của cụ sau này đều là những người ra sức phò giúp nhà Lê, nên được triều đình rất trọng đãi và phong nhiều chức tước. Đặc biệt đến đời thứ sáu, để ghi nhận công lao của dòng họ này, nhà Lê đã đặc ân ban cho họ chữ “Nghĩa” thay vào chữ “Thế”. Đó là đời cụ Hoàng Nghĩa Kiều, mở đầu cho dòng họ Hoàng Nghĩa. Kể từ đó dòng họ Hoàng Nghĩa trở thành một trong những dòng họ khá nổi tiếng của triều Lê.

Cho đến nay trong họ vẫn còn truyền tụng những câu như:

Họ Hoàng 18 quận công

Em về Hoàng Nghĩa cho đáng con ông cháu bà.

Hay:

Khi nào ngàn Hống hết cây

Sông Rum hết nước họ này hết quan(1).

Sau đời cụ Kiều, các con cháu được phân bổ các trọng trách của triều đình bắt đầu phân tán đi nhiều nơi, đặc biệt là ở Nghệ An đã chia ra nhiều chi nhánh. Đến khi nhà Mạc lên ngôi, do rất trung thành với triều Lê, nên kể từ đó dòng họ Hoàng Nghĩa bị suy yếu và tản tác ra khắp nơi, thậm chí phải đổi chữ Nghĩa sang tên đệm khác hay trở lại chữ Thế.

Về cuốn gia phả, hiện nay chúng tôi đang có một bản khá đầy đủ về các chi phái của dòng họ Hoàng Nghĩa. Đồng thời là các lai lịch của một số vị có công lao, và rất nhiều chi tiết liên quan đến dòng họ và cũng liên quan đến lịch sử đất nước trong giai đoạn đó. Những điều này, chỉ cần dịch cuốn gia phả là có thể tham khảo và nghiên cứu được. Nhưng vấn đề chúng tôi muốn đề cập đến ở bản thông báo ngắn ngủi này, đó là cách thức lưu giữ vết tích để con cháu trong họ tìm lại được nhau khi có điều kiện, và đôi điều về cuộc tìm kiếm họ hàng của con cháu dòng họ này.

Như chúng ta đã biết, do rất nhiều biến cố của lịch sử đất nước như chiến tranh, đói kém, loạn lạc hay sự thuyên chuyển công việc, nên ở bất cứ dòng họ nào cũng có sự phân tán đi nhiều nơi. Nhất là trong quá khứ khi một dòng họ có “máu mặt” ở một triều đại này lại có thể là kẻ thù của một triều đại mới. Do vậy, để tránh sự tổn thất cho dòng họ, việc người ta tản ra các nơi, thậm chí phải mai danh ẩn tích là điều thường xảy ra. Họ Hoàng Nghĩa không đến nỗi phải bị truy bức khi nhà Mạc lên, song các hiện tượng kể trên đều có xảy ra. Ít nhất ngày nay trong sự chắp nối, hiện tại người ta thấy dòng họ này có mặt ở các nơi như Hưng Yên, Nghệ An, Hà Nội, Thanh Hóa v.v… Nhiều nhất là ở Nghệ An với việc giữ nguyên 2 chữ Hoàng Nghĩa ở Hưng Nguyên, còn ở Nam Đàn thì lại đổi đệm khác đó là chi họ của bà Hoàng Thì Loan, thân mẫu của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Thứ đến là các chi họ Hoàng Nghĩa ở Hoàng Vân, Hồng Tiến, Châu Giang hay Thổ Hoàng ở Ân Thi hay ở Tiểu Quan gần đó, thuộc tỉnh Hưng Yên. Ở Hà Nội, ngoài những người mới từ Nghệ An ra sau này có một chi nhánh dòng họ Hoàng Nghĩa ở Vân Hồ mà hiện nay vẫn giữ được nhà thờ và một số di tích khác. Còn lại ở một số nơi khác mà những người trong dòng họ chưa lần theo gia phả để tìm được hết. Cũng có một số trường hợp trùng họ và đệm nhưng chưa có chứng cứ nào để khẳng định như trường hợp họ Hoàng Thế, Hoàng Nghĩa ở Đa Sĩ, Hà Tây.

Ở đây chúng tôi xin đề cập tới vết tích để một số chi họ ở các nơi kể trên tìm được và khớp lại gia phả với nhau, đó là những câu đối tại các nhà thờ họ.

Trước hết đó là câu đối ở phủ thờ các dòng họ ở Hưng Lĩnh (xưa là Dương Xá) huyện Hưng Nguyên, Nghệ An.

Gia tiên Kim Động Hoàng vân Nam thiên thế phiệt.

Miếu ngật Hưng Nguyên Dương xá, Hoan địa linh từ.

Cụ Hoàng Nghĩa Chương dịch:

Tổ tiên ở Kim Động Hoàng Vân, trời Nam dòng dõi thế phiệt.

Miếu cao ở Hưng Nguyên Dương xã, đất Hoan nổi tiếng đền linh.

hoặc câu:

Kinh quốc cựu phần lăng, Kim Động Hoàng Vân phát tích.

Quận thành kim miếu mạo, Hồng Sơn Lam thủy tăng huy.

(Kinh xứ cũ, nơi đặt lăng mộ. Kim Động, Hoàng Vân là nơi phát sinh gốc tích.

Quận thành mới, chỗ xây đền miếu, núi Hồng Lĩnh, sông Lam là chỗ sáng dọi càng tăng)

- Câu đối ở nhà thờ Vân Hồ, Hà Nội:

Triệu tích vu Kim Động Hoàng Vân, vương viết tứ tước liệt quận thập tước.

Phân chi vu Nghệ An Dương Xá, nhất thôn tại tư diệc nhất thôn.

- Câu đối ở nhà thờ chi ở Hoàng Trù, Nam Đàn:

Hoàng vân chính khí truyền thiên cổ

Chung cự hùng danh vạn ức niên

Hoàng vân chính khí truyền thiên cổ

Chung cự hùng danh vạn ức niên

(Hoàng vân khí tốt được truyền từ ngàn xưa;

Chung cự (quả chuông lớn của Hoàng Trù và Kim Liên) tiếng vang chấn động vạn năm sau.

Tương tự như vậy ở các nơi khác như Lý Nhân, Nam Hà, ở Thanh Hóa ở chính Hưng Yên như Thổ Hoàng, Tiểu Quan v.v… đều có những câu đối ghi rõ gốc tích của họ Hoàng Nghĩa. Từ đó tất cả các chi phái ở mọi nơi dựa vào đó mà tìm về gốc tổ. Đồng thời qua chữ đệm (chữ Nghĩa) của dòng họ để người ta nhận biết nhau rồi cùng ghép gia phả mà nhận ra họ hàng, nắm được thứ bậc của từng người. Dù ở đâu người ta vẫn biết rằng gốc tích của họ là Hoàng Vân, Kim Động (nay là Hoàng Vân, Hồng Tiến, Châu Giang, Hưng Yên).

Tuy vậy, để tập hợp nhau lại được như ngày hôm nay, những người ở dòng họ này đã trải qua một cuộc tìm kiếm vô cùng công phu và vất vả. Khi khớp lại những câu đối, những bộ phận của gia phả để có được như ở phần trên, quay lại nhìn mới thấy đó là cả mtọ quãng đường dài.

Trong kháng chiến và sau đó là hòa bình và chiến tranh, con cháu của dòng họ này đã có những người tranh thủ thời gian để lần tìm về que tổ và các chi phái. Song không sao tìm được. Bởi vì một mặt số người nắm được gốc tích dòng họ cứ mai một dần, nhà thờ, câu đối bị phá hủy, mặt khác chiến tranh, loạn lạc và thời thế thay đổi kèm theo sự thay đổi của các đơn vị hành chính cũng là một khó khăn lớn. Ví như trong thời gian chiến tranh cụ Hoàng Nghĩa Chương - một con cháu của dòng họ thuộc chi Nghệ An, ra công tác tại Tổng cục Bưu điện, do điều kiện công tác của mình đã đi nhiều nơi nhưng vẫn chỉ nắm bắt được rất ít.

Cùng chí hướng với cụ Chương là cụ Hoàng Nghĩa Kim (nay đã khuất) thuộc chi ở Tiểu Quan cũng có việc làm tương tự.

Ở một hướng khác là ông Hoàng Nghĩa Lược một chuyên viên cao cấp của Bộ Xây dựng đã từng đi nhiều nơi, đọc nhiều sách vở để lần tìm, chắp nối từng chi tiết, từng sự kiện.

Một người khác là ông Hoàng Nghĩa Tứ, hiện công tác tại văn phòng Thủ tướng cũng là một người để nhiều tâm huyết vào công việc này.

Kết quả là vào đầu những năm 90 này, tất cả những người đi tìm kiếm ấy gặp nhau với một niềm vui, niềm sung sướng đến trào nước mắt. Họ gặp gỡ chắp nối, so sánh và kiểm định để cuối cùng dựng lên bộ gia phả khá đồ sộ này. Ai cũng có một tâm niệm là họ gặp được nhau do sự chỉ đường dẫn lối, do sự phù hộ của tổ tiên. Họ đã cùng nhau về quê tổ Hưng Yên để hương khói tại nhà thờ (nay đã bị tàn phá), nhưng vẫn còn nhiều chứng tích như voi đá, ngựa đá, miếu… Họ cũng đã gia nhập câu lạc bộ Dòng họ của UNESCO tại Hà Nội, đã tìm được những đại diện của họ Hoàng ở Hoàng Trù của bà Hoàng Thị Loan ở Hà Nội.

Hiện nay, ngoài các tập gia phả bằng chữ Hán, ông Hoàng Nghĩa Lược đã in được một tập gia của dòng họ khá đầy đủ, dày khoảng 300 trang. Công cuộc tìm kiếm và bổ sung vẫn tiếp tục được tiến hành.

Chú thích:

1. Theo Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội 1992 tr.246, 247 có 7 người họ Hoàng Nghĩa được ghi chép vào đây. Đó là các ông: Hoàng Nghĩa Giao (1623-1662), Hoàng Nghĩa Hi, Hoàng Nghĩa Kiều, Hoàng Nghĩa Lãng, Hoàng Nghĩa Phú, Hoàng Nghĩa Phúc và Hoàng Nghĩa Thân. Ngoài ra trong cuốn Văn hóa làng Đa Sĩ của tác giả Lê Ngọc Canh có thống kê được một số nhân vật họ Hoàng Thế và Hoàng Nghĩa, không rõ gốc tích của họ có phải từ Hoàng Vân Kim Động không…

Thông báo Hán Nôm học 1997 (tr.375-380)