SYLVAIN FOURRIÈRE – Giám đốc Trung tâm Văn hóa Pháp tại Hà Nội (L’Espace) khai mạc:

Chúng tôi xin mời quý vị đến với buổi tọa đàm về tác phẩm Dị-nghị-luận|Đồng-chân-dung của Đặng Thân. Tọa đàm này được tổ chức nhân dịp ra mắt cuốn sách của Đặng Thân, do Công ty sách Thái Hà xuất bản, và cũng là đơn vị đồng tổ chức sự kiện hôm nay. Tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn đến Công ty sách Thái Hà.

Tôi không biết là liệu có cần phải giới thiệu nhà văn Đặng Thân với các quý vị nữa không bởi vì đây là một nhà thơ, nhà văn rất nổi tiếng; nổi tiếng ở Việt Nam nhờ vào rất nhiều yếu tố, và một trong những yếu tố đó là đặc biệt là anh có một giọng văn rất độc đáo và phong cách nổi loạn, và các tác phẩm của anh được đánh giá là điển hình của văn học hậu-Đổi mới. Trong tác phẩm Dị-nghị-luận|Đồng-chân-dung Đặng Thân đưa ra cho chúng ta một cái nhìn mới về các nhà văn đương đại, các tác giả đương đại của văn học Việt Nam. Cách tiếp cận của anh vừa mang tính khoa học vừa mang tính nghệ thuật.

Và bây giờ thì tôi xin hân hạnh được giới thiệu các diễn giả của buổi tọa đàm hôm nay với các quý vị.

Trước hết xin giới thiệu PGS.TS La Khắc Hòa (tức nhà phê bình Lã Nguyên) đến từ trường Đại học Sư phạm Hà Nội. (cử tọa vỗ tay)

PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp, Viện trưởng Viện Văn học. (cử tọa vỗ tay)

Nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên, cán bộ Viện Văn học, Chủ tịch Hội Nhà văn Hà Nội, và sẽ là người dẫn chương trình của buổi tọa đàm hôm nay. (cử tọa vỗ tay)

Và cuối cùng, chính là nhà văn Đặng Thân, tác giả của cuốn sách. (cử tọa vỗ tay)

Tôi xin trân trọng cảm ơn các diễn giả đã nhận lời đến tham gia tọa đàm hôm nay, và xin trân trọng cảm ơn Công ty sách Thái Hà đã đồng tổ chức cho sự kiện này. Cảm ơn các nhà báo, và đặc biệt là cảm ơn các quý vị đã đến tham dự chương trình, và xin chúc quý vị có một buổi tối thú vị và thành công! (cử tọa vỗ tay) Xin trân trọng cảm ơn!

LÃ NGUYÊN: Cái mới trong lối viết của Đặng Thân (tham luận)

… Câu chuyện của tôi tạm dừng ở đây, có gì tôi sẽ nói tiếp. (cử tọa vỗ tay)

PHẠM XUÂN NGUYÊN:

Xin giới thiệu thầy La Khắc Hòa với quý vị. Một thầy giáo đại học mà nói được hay như thế này, là bậc anh của chúng tôi, nghiên cứu rất sâu. Nhưng mà như lúc đầu chúng tôi có nói, thì nhà lý thuyết tìm được một nhân vật để chứng minh cho lý thuyết, kể ra từ khi mà gặp được Đặng Thân, thì nhà lý thuyết Lã Nguyên rất say mê. Anh đã viết về 3.3.3.9 [những mảnh hồn trần], và những điều anh vừa nói, thì hôm nay tờ Nghệ Thuật Mới số 12 này mọi người hãy tìm đọc bài anh lý giải rất là trên cơ sở khoa học những lý thuyết các chủ thể diễn ngôn, các thể loại diễn ngôn qua ba thời kỳ […] Anh đã đặt những sáng tác đã được công bố của Đặng Thân vào trong chủ thể thứ ba, phát ngôn kiểu “nghiêm trang cười cợt”, hay ta gọi là “nghiêm cợt” đi, nó chơi lại cái “nghiêm cẩn”. Có ai có phản ứng gì hoặc là trao đổi gì với PGS La Khắc Hòa không ạ?

Vâng, xin mời nhà nghiên cứu sân khấu Nguyễn Văn Thành.

NGUYỄN VĂN THÀNH:

Tôi xin hỏi chứ tôi không nói gì cả. Tôi nghe được rất là vắn tắt thôi, tác giả Đặng Thân đặt tên cuốn sách của mình là Dị-nghị-luận, tức là anh ấy nói cái khác. Bản thân cái chữ “dị” là khác, nhưng mà trong những lời nói của anh La Khắc Hòa thì anh ấy lại nói rằng là anh ấy thích thú cuốn sách này ở cái mới của nó. Thế thì tôi đề nghị anh Đặng Thân trả lời anh quan niệm thế nào là cái khác, và tại sao anh lại đặt tên cho cuốn sách của mình hơi có vẻ trêu tức hoặc là gần như thế. Đấy là câu hỏi cho anh Đặng Thân. Và câu hỏi cho anh La Khắc Hòa, thế thì tại sao anh lại không thấy cái khác mà anh lại thấy cái mới, hay là anh quan niệm cái mới đấy là cái khác. Xin hai anh trả lời. (cử tọa vỗ tay)

ĐẶNG THÂN:

Cảm ơn anh Nguyễn Văn Thành. Được biết anh là một chuyên gia về sân khấu, nên chắc là anh rất quan tâm tới hình thức cuốn sách nên anh mới phải quan tâm tới cái nhan đề như vậy. Tâm sự của tôi thì giản dị thôi. Tôi đưa ra cái nhan đề Dị-nghị-luận trước hết là xuất phát điểm từ một vài những tầng nghĩa của nó. Cái nghĩa thứ nhất đó là tôi cũng muốn nói nó là một cái nghị luận khác. Thực sự là nó không giống các hệ thống nghị luận mà mọi người đang được thấy ở trong các môi trường hàn lâm hay là môi trường báo chí hay các môi trường học thuật. Tôi nghĩ, chắc chắn tôi có những góc nhìn khác vì thế tôi khẳng định đó là một cái nghị luận khác. Cái điều thứ hai là nó còn một nghĩa, một cái tầng nghĩa khác của cái nhan đề đó, đó là luận về sự dị nghị, luận về những điều dị nghị, những vấn đề dị nghị. Tất nhiên nó còn nhiều tầng khác, tôi không muốn mất thời giờ, tôi chỉ gợi mở ít nhất có hai tầng nghĩa trong cái nhan đề thứ nhất.

Nhan đề thứ hai là tôi dựng chân dung của khá nhiều các tác giả Việt Nam và một số tác giả nước ngoài mà tôi yêu thích. Quan niệm của tôi về dựng chân dung thì trên đời này không có ai dựng được chân dung của ai cả, cho nó đến thật hoàn mỹ. Bởi vì nếu cho tôi dựng chân dung của tôi thì tôi nghĩ rằng tôi cũng không dựng cho hoàn mỹ được. Vì thế tôi chỉ dám đồng hành cùng với các chân dung đó, cho nên gọi là đồng hành trong cái nghĩa Đồng-chân-dung, chứ không nhất thiết nó là giống (tất nhiên, cũng có cái nghĩa là một chân dung giống). Thứ hai, cái cuộc đồng hành đó tôi cũng có một phần tôi trong chân dung của cái người tôi dựng, chứ không phải chỉ có một mình chân dung đó. Tôi nghĩ anh Đỗ Lai Thúy có nhận xét rất hay ở chỗ này, các anh các chị có thể đọc trong cái bài giới thiệu đăng trên báo Tiền Phong. Đó là một cái lịch sử chân dung có nhiều tầng lớp chân dung. Tóm lại, tôi xin có hai điều như vậy. Và tôi tin chắc rằng sau đây quý vị sẽ được nghe sự giải thích hay ho hơn nhiều từ PGS.TS La Khắc Hòa. (cử tọa vỗ tay)

LÃ NGUYÊN: Cái mới và cái không mới nhưng rất khác người của Đặng Thân & lối “vẽ rồng trong mây”

Tôi rất cảm ơn anh Thành đặt câu hỏi […] Trước hết là tôi nói về cái mới. Vì cái mới chắc chắn phải là cái khác, tất nhiên là tương đối thôi. Tôi có hai ý, trước là nói về cái mới, sau là về cái khác mà không mới. Bản thân cái mới đã là cái khác rồi. Tất nhiên, mới cũng là tương đối thôi […][…] Đặng Thân đã tạo ra được cái mới, tức là anh ấy đã tạo ra được cái khác so với những gì mà những người đi trước anh ấy đã làm, chứ không phải so với những gì anh ấy chưa làm được… Có những cái anh Đặng Thân làm không mới nhưng rất khác người. Rất khác nó gắn với chữ “dị” ở đây […]^[1]

Nếu để ý cách đặt tên sách của Đặng Thân Dị-nghị-luận|Đồng-chân-dung thì tôi không để ý lắm đến các chữ “dị”, “đồng”. Cái tôi quan tâm là các chữ “nghị-luận” và “chân-dung”. Trước đấy Đặng Thân có tiểu thuyết 3.3.3.9 [những mảnh hồn trần] thì thấy anh ấy mỗi khi đặt tên một tác phẩm được tạo ra một mô hình biểu nghĩa mà tôi tạm gọi đó là mô hình một thế giới nhất thể lưỡng nghi. “Nghị-luận” và “chân-dung” là lưỡng nghi của một nhất thể, nhưng phi đẳng cấu. Một bên là tư duy logic, một bên là tư duy hình tượng; một bên là tư duy gọi số, một bên là tư duy huyền thoại. Hai chuyện rất khác nhau. Đây là một mô hình biểu nghĩa nằm trong tư duy triết học truyền thống của ta, một cấu trúc biểu nghĩa rất truyền thống. Khi đọc cuốn sách này ta sẽ thấy “nghị-luận” và “chân-dung” không tách rời nhau. Cũng như ở trong tiểu thuyết 3.3.3.9 [những mảnh hồn trần] anh ta vừa có một mô hình truyện được viết theo lối phúng dụ làm khung của truyện kể, nhưng đồng thời toàn bộ lớp nghĩa, cái ngoại đề nó lại có sự thay thế cho chủ đề, làm thành một quyển từ điển bách khoa mở. Cũng như vậy, trong cuốn này, “nghị luận” và “chân dung”, tôi hiểu chữ “dị” và chữ “đồng”, nó vừa có chân dung nhưng lại là chân dung và nghị luận, có nghị luận nhưng lại nghị luận bằng chân dung.

Cho nên, một trong những điểm tôi thấy anh Đặng Thân vẽ chân dung rất độc đáo, mà nhà phê bình Đỗ Lai Thúy gọi là “bầu trời trong giọt nước”, tôi thì gọi cách phê bình, cách vẽ của Đặng Thân là “vẽ rồng trong mây”. Rất nhiều bài tôi thấy anh ta chẳng vẽ chân dung đâu cả, con rồng khi ẩn khi hiện ở trong mây. Khi thì rồng hiện ra ngoài như bài viết về Hoàng Ngọc Hiến; khi thì con rồng nó ẩn đi và đến cuối cùng nó mới xuất hiện, lấp lóa hiện lên ở cuối bài viết, như là bài viết về Nguyễn Quang Thiều. Đây là những cách rất khác so với người ta tuy không phải là cái mới (ví dụ “vẽ rồng trong mây”), và tôi tâm đắc nhất với cách viết chân dung của anh Đặng Thân trong cuốn sách này. (cử tọa vỗ tay)

ĐỖ LAI THÚY:

Thực ra tôi thấy anh Đặng Thân cũng là một trong những người rất có tài trong chuyện đặt đầu đề. Những cuốn sách của anh Đặng Thân thì thứ nhất là đặt đầu đề rất hấp dẫn. Thứ hai là nó chứa đựng rất là nhiều ý nghĩa. Nhiều khi nó cũng giống như một thứ chìa khóa có thể gợi ý người ta đi vào tác phẩm. Vì thế cho nên là trong cái đầu đề Dị-nghị-luận|Đồng-chân-dung thì các anh cũng nói hết rồi, tôi cũng khó có cơ hội nói thêm một điều gì khác nữa. Tôi cũng chỉ nói thêm một chút nữa về chỗ “dị”. Cái “dị” ấy là khác, và nó khác với tất cả những nghị luận mà nó đang phổ biến, đang lưu hành, đang trở thành một định kiến nào đó, thì bây giờ anh ấy đưa ra một cái khác, khác với những cái nghị luận mang tính chất định kiến, vững chắc, rắn chắc. Thế còn chữ “đồng” thì tôi cũng nghĩ rằng, chữ “đồng” ở đây ngoài cách giải thích rất hay của anh Đặng Thân tức là “đồng” trong cái nghĩa “cùng”… Tôi muốn nói thêm một khía cạnh khác của cái chữ “đồng”, tức là khi anh ấy vẽ chân dung thì nó hiện ra nhiều chân dung… Như vậy, đọc Hoàng Ngọc Hiến chẳng hạn thì có thể thấy rất nhiều Hoàng Ngọc Hiến ở trong chính cái văn bản ấy, và đồng thời mỗi một người đọc có thể có một Hoàng Ngọc Hiến riêng của mình do văn bản đó gợi ra. Thế cho nên chữ “đồng/cùng” này còn là “nhiều” chân dung trong một chân dung. Đồng thời khi chắp lại hai chữ “dị nghị luận” và “đồng chân dung” thì ta thấy ở đây có sự giao thoa với nhau, trong “nghị luận” có “chân dung”, trong “chân dung” có “nghị luận”.

Vì thế cho nên đấy cũng là một điều khó […], nó đánh vào lối đọc quen thuộc… Khi gặp phải cái không quen thuộc thông thường là có một tâm lý kháng cự lại… Nhưng mà tôi nghĩ rằng cái cách viết này là thuộc về cách viết hậu hiện đại, và ở ta thì chưa quen cách viết này nhiều. Hy vọng rằng dần dần chúng ta sẽ quen, và càng quen sẽ càng thấy hay hơn. Và càng thấy hay hơn thì khi đọc được những cuốn sách tiếp theo của anh Đặng Thân thì càng thấy hay nữa. (cử tọa vỗ tay)

NGUYỄN BẢO CHÂN (nhà thơ):

[…] Theo tôi thì anh Đặng Thân đã tìm được cái chìa khóa, cái quan trọng nhất, để mở cửa đi vào thế giới của những người đọc của anh ấy, trong đó có tôi. Và tôi hy vọng rằng anh ấy đi vào rồi thì anh ấy ở lại…

Quả thật đọc văn Đặng Thân thì phút đầu tiên là sốc, rất sốc, bởi vì là anh ấy không có từ một “thủ đoạn” nào để chọc ngoáy độc giả. Anh ấy bằng cái láu lỉnh của mình, bằng cái vốn hiểu biết của mình, bằng cái tài ngoại ngữ của mình, và bằng cái tài “copy & paste” của mình, anh ấy khiến cho tất cả rơi vào ma trận, một cái ma trận của trí thông minh, của kiến thức của anh ấy; và sau tất cả là điều tôi nhìn nhận được ở văn của Đặng Thân là một nỗi buồn vô tận. Hay là đó là do tôi là một nhà thơ nên tôi nghĩ như vậy.

Hôm qua thì anh Đặng Thân có nói là tôi phải nói một điều gì đó… Anh ấy nói: “Anh rất là tin vào trực cảm của một nhà thơ.” […] Đọc văn của anh ấy xong, sau cái giễu nhại, sau cái cười cợt, là một nỗi buồn vô tận… Tôi hình dung anh như là một chiến binh dũng cảm, cao ngạo và hoang dã. Giống như một chiến binh thời cổ đại. Xin cảm ơn! (cử tọa vỗ tay)

NGUYỄN ĐĂNG ĐIỆP: Mỹ học của cái thanh & mỹ học của cái tục (tham luận)

… Xin cảm ơn! (cử tọa vỗ tay)

NGUYỄN HỒNG NHUNG (dịch giả - Hungary):

[…] Tất cả số sách mà Hamvas Béla để lại đều là những sách về huyền học, về tâm linh. Có một cuốn mà chắc chắn tôi sẽ phải dịch ra tiếng Việt bởi vì có rất nhiều bạn trẻ quan tâm, tức là cuốn giải thích về khía cạnh tâm linh của 22 con bài Tarot. Dưới khía cạnh tâm linh thì chìa khóa mà Hamvas Béla để lại chính là con người phải quay lại truyền thống, con người phải quay lại văn hóa cổ thì mới hiểu văn hóa ngày nay. Và Hamvas Béla đã quay ngược lại văn hóa trước Công nguyên… với những nền văn hóa rất lớn độc nhất vô nhị. Điều đó để nói rằng tất cả chúng ta trong vô thức chúng ta đều biết một cái gì đấy; những điều nhắc đến là hiểu ngay lập tức mà chẳng cần ai giải thích cả… Văn hóa cổ nó nằm trong người chúng ta. Đấy chính là tâm linh của thế kỷ XXI. Trong các bài viết tôi dịch của Hamvas Béla có bài “Anh Hề”, chính là để giải thích quân bài Anh Hề trong bộ bài Tarot. 22 quân bài trong bộ bài đó đều có tên và có số, nhưng riêng Anh Hề không có số và không có tên. Đặng Thân là một “Anh Hề”. Anh Hề là tiêu biểu cho con người, vì người ta nói rằng trong thế giới hữu hình chỉ có con người vượt qua bản thân nó, vượt qua tất cả mọi thứ và chiến thắng. Và con người lĩnh số phận ở dưới quả đất để hoàn thành chính sứ mệnh mình. Nếu phải nhận xét gì về Đặng Thân thì tôi mong muốn các bạn hãy đi xa hơn một chút, hãy đi vào những cái tâm linh, những cái vô hình, và một thế giới không nhìn thấy, các bạn sẽ hiểu được những điều đang nhìn thấy. Văn của Đặng Thân có một hình ảnh như thế để người ta diễn tả. Thôi thì chúng ta cứ cho rằng trong thời đại nào cũng có một Anh Hề. Vua Lear không thể sống nổi nếu thiếu Anh Hề. Anh Hề không coi tất cả ra cái gì hết, thành trò cười hết. Và có một nhà thơ vừa nói rằng văn của Đặng Thân rất buồn. Đấy là chị đã nhìn thấy cái khía cạnh buồn, mặt trái của sự hài hước, bởi vì Anh Hề luôn luôn là kẻ rất buồn, có đôi mắt vô cùng buồn. Là người buồn nhất trên thế gian. Thế cho nên tôi nghĩ rằng với một trực giác nào đấy nhà thơ nữ ấy đã tìm ra điều đó. Và nếu chị đã tìm ra điều đó thì điều ấy có nghĩa rằng là… chúc mừng Đặng Thân! (cử tọa vỗ tay)

PHẠM XUÂN NGUYÊN: Một thách thức có tên gọi Đặng Thân (tham luận)

… Xin phép. (cử tọa vỗ tay)

Xin bộ phận ánh sáng bật đèn. Mời các quý vị nghe bài thơ “Búi Jàng: 1 bó cỏ trời” có trong tập sách này ở trang 477.

BÚI JÀNG: 1 bó cỏ trời

lòng muốn bỏ khôn về chốn jại

jật mình te tái nỗi miên điên

jàng một búi ngậm ngùi juồi bái

thượng khí thanh này lên thiên tiên

lửa tam muội lâng jâng phiền

ju côn tĩ tã đã nghiền tồn liên

hồn thì gửi gắm một miền

thân thì vất vưởng đồng tiền te tua

sống như thác như khạc jải bùa

lùa đàn jê văng ngôn văng ngọc

điên rồ rực rỡ đê mê lắm

lẫy lừng con tâm tê tái tê

jục lòng vượt khỏi bến mê

jìu ba đào ấy sang bề bên kia

bình sinh mộng tưởng jầm jề

xin jọt nước tiểu yên bề trăm năm

rằng tình đời cứ nghĩ mà căm

con tim hót tiếng kẻ cà lăm

jê bò lộn xộn ngôn ngồn ngộn

chúng muốn muôn năm trẫm muốn nằm

kê bô tí xí đêm rằm

ki ba rí xí tôi nằm jưới em

diamond jưới monroe

jưới lan trên khánh ai ngầu hơn ai

nhớ ai hoàng hậu đẹp thong jong

thật tiếc hoàng ja chẳng lòng thòng

ai đẹp thoải mái ai cởi mở

trí biển trời sao hẹp cõi lông

cái đầu sao nhặng như ong

càn khôn khắc khoải vắt jòng mù sa

tồn lưu trắng bạch nước nhà

cồn lau phấp phới ngọc ngà cồn lê

tồn lí tí ngọ rát bề hê

lưu tồn tan nát cả tứ bề

lọt cồn trận jó đi hoang jại

lửa bốc tan đi cảnh não nề

15 năm vũ chăn jê

có phê bằng lúc thằng bê chăn bò

nghĩa đời trời jảng hay ho

tiếc cho chúng nó như vò hũ nút

nguyễn ju công cút đẻ ra kiều

may nhờ có jáng đỡ vai xiêu

đâu jâm đâu tặc đâu vằng vặc

một bóng nguyệt kinh một jặc kời

lỡ từ lạc bước chân trời

chết từ sơ ngộ ngôi lời bỏ bê

chỉn e lỡ một lời thề

phong tình cổ lục dặm về tử sinh

weil sartre lình xình heidegger

ngôn từ các bác thật lẳng lơ

tống vào bao bố như lũ chó

vắt vai ăng ẳng rõ gợi tình

bình minh cũng chính hoàng hôn

nhớ nhau em gửi cái hồn cho ta

hồn nằm jưới một lớp ja

mà vang vó ngựa tận ngoài thiên nhai

thài lài phố huế jọng bài nhài

núi ngự lên sông những kiếp jài

jạ thưa vĩ jạ vâng còn jại

ái ngại chi ai vượt jặm bằng

thơ ca chữ nghĩa lăng nhăng

ta jìu buồn thực qua đằng mộng vui

ngôn từ bộc phá đã vùi

nổ tung lên cả một trời u mê

ấy mộng đời đi với mộng người

trời ơi trăng rớt ngó trăng rơi

ai làm nên cảnh ma trơi ấy

chuồn chuồn châu chấu biết cho ta

các học jả hãy tránh xa

thơ ta là để chiêm bao trong hồn

bên bờ bỉ ngạn liên tồn

jấc mơ thơ jại jữa tồn liên thôi

hỡi ôi một jấc mơ hoa ấy

trên cánh chuồn chuồn bay cánh bay

lãng đãng thơ về tuôn vạn chữ

ai tải lên trời khúc tự jo

mặt người cong cớn như mo

nhìn cu lại thấy lò xo lù xù

trọc đầu ai bảo không tu

chẳng thiền mà lại sặc mùi đười ươi

vang vang trời mặt mũi cả cười

chiêm bao hội thoại người bớt đau

tờ mộng lửa lò đốt xanh jâu

tái tửu thân ju hoan hỉ địa

người điên ngôn ngữ điệp trùng

jở chừng như mộng jở chừng như mê

thưa em ngôn ngữ quặt què

làm sao nói được nghiệp nghề người điên

điên mà rũ hết ưu phiền

sa mạc phát tiết xuất miền tiêu ju

một đời mở hội lu bù

thiên đường nhường ấy sao ngu mà từ

mưa nguồn đổ lá hoa cồn

12 con mắt nặng hồn rong rêu

ngàn thu rớt hột phiêu jiêu

mùi hương xuân sắc mĩ miều chiêm bao

khung cửa hẹp mở bao ngao

nhà sư vướng lụy chẳng vào đường tu

ngộ nhận mà ngộ mặc jù

thi ca tư tưởng bú jù nhân tâm

hòa âm điền jã lâm nhâm

ánh trăng châu thổ lặng thầm long xuyên

gái lục tỉnh có luyên thuyên

nhưng không lậu như thuyền quyên chợ lớn

jẫu cõi thế có làm ta phát ớn

những muốn về ai cũng phải đi qua

nếu muốn tìm lấy một màu hoa

trên ngàn ấy ngàn năm tha thiết

trước cái chết của bao năm tử biệt

sao vẫn thấy đời thơ vô tận vui

bùi jáng ơi có bùi ngùi

báng jùi đã tiến chẳng lùi phù sa

bàng júi jặt jẹo như ma

đười ươi thi sĩ cũng là trung niên

một đời chẳng lụy chẳng phiền

chỉ mê mỗi cái của tiên thôi mà

vầng hào quang tỏa mù sa

đếm là jiệu tưởng đo là nghi tâm

mẹ thằng nào bảo ông hâm

hâm mà ông lại làm thơ như thần

điên mà dzui dzẻ thập thành

còn chúng nó tỉnh mà đành buồn thiu

viết đến đây nhẹ cả bìu

bài thơ bất tận rạng ngời như hoa

úp môi ôm mặt khóc òa

cồn lê lên miệng là ba bốn lần

kìa ai bấn jữa màu đêm

còn ai chết jữa người quên mặt người

kể từ cá sống phiêu bồng

ngàn trăng ngậm bóng sương đồng ra đi

ai tai tai i hi hi

(cử tọa vỗ tay)

NGUYỄN VĂN THÀNH:

Tôi rất là sốt ruột. Các anh như là dọn cỗ đến nhưng mà cho chúng tôi ăn mầm đá. Tức là các anh khen rất hay; những lời nói hay nhất thì đã có ở đây… Bây giờ tôi có một câu hỏi cuối cùng mà tôi nói theo một số người đồng cảm. Đề nghị anh Đặng Thân cho chúng tôi một cái giọt “dị-nghị-luận” hay nhất, anh đọc ra cho chúng tôi… (vỗ tay)

Tôi cũng đã đọc anh Đặng Thân cái cuốn sách trước rồi, thì tôi có cảm giác như người bị hóc xương… Có tác giả nói anh phải ném cái xương ra cho người ta nhai vỡ xương, hút được cái tủy. Vậy xin anh Đặng Thân cho chúng tôi một giọt “dị-nghị-luận-chân-dung”. Xin anh đọc cho, một giọt thôi nhé

ĐẶNG THÂN:

Cảm ơn anh Thành quá, bởi vì anh là người duy nhất trên thế gian này đã tạo điều kiện cho tôi được đọc tác phẩm của tôi cho độc giả. Xin cảm ơn anh. Thế thì tôi xin sẵn sàng đọc ngay một bài ở trong cuốn sách này thôi. (Nhiều cử tọa đồng thanh: “Một giọt thôi!”)

Thế cái giọt “Bùi Giáng” thì quý vị đã được nghe, có hai người trình diễn để quý vị cảm thụ cái không gian Bùi Giáng. Thế bây giờ thì tôi sẽ giới thiệu về một nhân vật. Nhân vật này thì không có tên trong văn học sử, nhưng lại rất có tên trong lịch sử Việt Nam. Đó là ông Đặng Mậu Lân. Và theo quan điểm của tôi, đây là một “nhà văn hóa”, không chỉ là văn hóa mà còn đa văn hóa. Ông Đặng Mậu Lân như sau, đây là “chân-dung” của ông:

Văn học sử hiện đại phải xét lại con người này, mặc dù hắn càn quấy, bạo ngược và hiếp gái giữa ban ngày. Người xưa bảo tại hắn ỷ thế bà chị Đặng Thị Huệ. Đâu hẳn thế, vì Huệ thiếu gì thằng em mà chỉ có mỗi Lân là lưu danh thiên cổ. (có tiếng cử tọa cười) Trong một xã hội hủ lậu, trì trệ, thối nát và duy tâm khi người ta chỉ biết có mỗi một chủ nghĩa duy nhất giáo điều khủng khiếp thì Lân là người phản kháng quyết liệt bằng hành động. Các nhà phân tâm học hiện đại thấy ở Lân một con người đa nguyên cấp tiến. Trong Lân có đủ bản chất của một con người "hiện sinh": Lân thường xuyên muốn vượt qua chính mình bằng cách làm ngược lại những định chế luân lý của xã hội; Lân không tin vào Trời hay luật "nhân-quả" vì tin rằng "Thượng Đế đã chết", vậy Lân theo thuyết "siêu nhân" của Nietzsche; trong khi xã hội ươn hèn mà Lân tàn bạo như một đối lực với tất cả, vậy Lân tin vào thuyết bạo lực cách mạng; Lân đi trước Freud nên đề cao "thị dục huyễn ngã" và "tình dục bản năng"; đã ngàn đời mọi người đề cao lối sống thanh bần mà Lân lại ưa "thực dụng" ham tiền bạc và quyền lực. Tóm lại Lân là một thằng đực.

(cử tọa cười & vỗ tay)

HỒ HƯƠNG GIANG (nhà báo – VietNamNet):

Khi chú vẽ chân dung người khác thì có cả chân dung của mình. Xin hỏi cụ thể: cái tôi của chú lớn hay nhỏ? Lớn với ai và nhỏ với ai? Có hay không?

ĐẶNG THÂN:

Có lẽ là tôi chưa bao giờ được nghe một câu hỏi tương tự. Và cái câu hỏi này tôi cũng xin thưa thật là nó bị ám ảnh của một cái hệ thống đào tạo nào đó, tức là cứ nói đến văn học là phải nói đến cái tôi. Thế không có “tôi” thì sao? (Nhà báo hỏi: “Thế nghĩa là không có đúng không?”)

Tôi không bảo là không có. Nhưng tôi đề nghị các đồng chí đừng có để bị ảnh hưởng của một hệ thống giáo dục cứ suốt ngày động đến văn học là cái tôi. Không có tôi thì sao? (Nhà báo nói đệm: “Không làm sao.”)

Cho nên là gì, tôi sẽ trả lời câu này riêng. Tôi nói thật, cái tôi luôn luôn có, nhưng đề nghị các đồng chí phải hiểu nó ở góc độ khác, không phải dưới góc độ của các loại giảng đường ba lăng nhăng chi khươn trên đời.

HỒ HƯƠNG GIANG (nhà báo – VietNamNet):

Cháu không hỏi dưới góc độ văn học mà hỏi dưới góc độ triết học ạ.

ĐẶNG THÂN:

Lại một câu hỏi nữa nó gắn bó với giảng đường. Có lẽ là bạn nên hỏi các giáo sư.

(cử tọa vỗ tay)

PHẠM XUÂN NGUYÊN:

Trả lời như vừa rồi là một cách trả lời đấy. Hương Giang ạ, bạn cứ tương câu trả lời này lên VietNamNet cho người ta ném đá cho Đặng Thân không biết “cái tôi” là gì. Xin mời nhà thơ dân gian Bảo Sinh. (cử tọa cười & vỗ tay)

NGUYỄN BẢO SINH (nhà thơ dân gian):

Tôi xin tự giới thiệu, tôi là người:

Làm thơ, nuôi chó, chọi gà

Ba trò chơi ấy làm ta bơ phờ

Suốt ngày nửa tỉnh nửa mơ

Trông ai cũng thấy nửa thơ nửa gà

Anh Đặng Thân anh ấy viết trên mạng anh ấy gọi tôi là thế này. Anh ấy gọi tôi là:

Bảo Sinh đứng trên quả địa cầu

Sủa gâu gâu

Đấy là chân dung của tôi.

Ở đây nghiêm trọng quá, thế thì đang bàn cái “đồng” và “dị” thì tôi lên tiếng thế này. Thực ra “đồng” và “dị” là hai thứ của một bản thể… Thế là cái cũ, mới cũng là một:

Những cái nghĩ mãi mới ra

Đều là những cái người ta nghĩ rồi

Những cái nghĩ mãi trên đời

Khi ta nghĩ lại khác người nghĩ ra

Không có gì là mới và không có gì là cũ cả. Cái chuyện chúng ta đang ngồi bàn với nhau ở đây thì cách đây gần ba nghìn năm người ta đã bàn rồi. Thế nhưng mà chúng ta bàn bây giờ hoàn toàn là mới. Đấy là cái ý thứ nhất tôi nghĩ là mới với cũ là một.

Còn ý thứ hai thì tôi nghĩ thế này. Tôi nghĩ rằng về huyền học thì tôi nghĩ thế này:

Thiền là tìm lạ trong quen

Tìm lạ trong lạ là điên Trâu Quỳ

Anh tìm cái lạ ở trong cái quen, nếu anh tìm cái lạ trong cái lạ anh phải điên. Thứ nhất theo tôi là như thế. Thứ hai nữa tôi nghĩ thế này:

Lý của vũ trụ không lời

Sách là sai đúng của người viết ra

Không có quyển nào viết ra mà không ăn đòn. Sách là sai của người viết ra, nên là:

Không đọc sách không thành ta

Nếu không xé sách không ra con người

Thứ ba thì tôi xin bàn cũ mới như thế này:

Vợ lấy vừa xong thành đồ cổ

Thơ hay không cũ bao giờ

Ý rằng là không bao giờ có cũ mới. Tiếp theo xin có ý kiến thế này:

Nhân loại dù tiến bao xa

Hôn nhau vẫn cũ như là ngày xưa

Dù người làm được nắng mưa

Thì em vẫn mới ta chưa hiểu gì

Tôi xin hết.

(cử tọa vỗ tay)

HUY THĂNG (nhà báo – báo Nhi Đồng):

Tôi là một bạn đọc của anh Thân ạ. Chỉ hỏi một câu mang tính chất cá nhân thôi ạ. Thì anh thấy trong những chân dung, đại loại là anh viết về các chân dung thì anh thấy là anh giống nhân vật nào nhất ở trong ấy ạ. Có phải là anh giống Đặng Mậu Lân không ạ? (cử tọa cười)

ĐẶNG THÂN:

Xin cảm ơn nhà báo Huy Thăng, từ báo Nhi Đồng (cử tọa cười). Thì tôi cũng nói rồi, chân dung nào cũng có tôi trong đó. Còn cái chân dung của anh Lân ấy thì chẳng qua vì là chân dung ngắn nhất trong tập, được mang ra đọc để phục vụ anh Nguyễn Văn Thành. Thế còn nó giống tôi bao nhiêu phần thì, tôi nghĩ, nó cũng tùy lúc. Có thể lúc này nó giống tôi rất ít, nhưng mai tôi lại giống 100% thằng cha ấy cũng nên. Thực ra con người ấy mà, ở bầu thì, đúng không, ở bầu trì tròn, ở ống thì dài. Ai mà biết ngày mai mình dài hay tròn, tại sao mà cứ phải khẳng định mình giống ai, thưa thế có phải không hả báo Nhi Đồng? (cử tọa cười & vỗ tay)

DƯƠNG TƯỜNG (nhà thơ, dịch giả):

Trước hết là tôi xin chúc mừng Đặng Thân với tác phẩm mới này. Tôi nghĩ hiện nay có hai người mà tôi cho là đậm chất hậu hiện đại khá rõ và quyết liệt, nam thì là Đặng Thân, còn nữ là Nguyễn Thúy Hằng… Cả hai người đó thì tôi phải nói thật sự là tôi chưa thích, nhưng mà tôi quý và tôi trọng. Quý ở cái chỗ là bao giờ họ cũng tìm cái khác. Tôi nghĩ rằng lịch sử nhân loại cho đến bây giờ vẫn là một quá trình đòi được khác, đòi quyền được khác. Cái quyền được khác ấy, chúng ta đã sống qua rất nhiều thập kỷ mà không có cái quyền được khác […][…] Tôi cho rằng Đặng Thân thuộc về cái hệ mà trời sinh ra vốn là khác, cho nên không thể nào Đặng Thân là một… Phạm Xuân Nguyên chẳng hạn… Đã sinh ra thế thì đến chết vẫn thế. Cái thứ hai tôi quý ở Đặng Thân là một cái thứ mà ở văn học ta rất hiếm, tức là cái humour, cái cười… Và tôi nghĩ rằng có thể gọi văn Đặng Thân như một thứ văn 3D. (cử tọa vỗ tay)

Tôi xin nói thêm. Tôi chợt nhớ ra có cô bé hỏi Đặng Thân về cái tôi ấy, thì tôi xin tặng Đặng Thân mấy câu thơ của tôi, viết nhân dịp sinh nhật tôi 32 tuổi. Mấy câu thế này:

Em ơi

Ba mươi hai năm

Ba mươi hai lối chân đưa lầm lũi

Tôi vẫn phi-tôi

Tôi vẫn phi-tôi

…

(cử tọa vỗ tay)

LÊ QUỐC CHÂN:

Thưa các độc giả của nhà văn Đặng Thân. Tôi là Lê Quốc Chân, là bạn thân của anh Thân mấy chục năm nay rồi. Tôi không nói nhiều về vấn đề văn học, bởi vì vấn đề văn học nó hơi xa lạ với tôi, nhưng tôi nói về vấn đề con người, mà dường như là khi mình làm văn thì văn thể hiện người. Và khi tôi có điều kiện để đọc văn anh Thân thì tôi thấy ở trong người anh Thân có hai con người. Một con người theo bản năng và nó rất thị dục…, nhưng ngược lại, một con người anh Thân khác là con người có tâm đạo, và anh ấy phủ định, cái tâm của anh ấy phủ định lại cái con người của thị dục. Nên mọi người khi đọc thơ văn của anh ấy thì sẽ thấy rằng là cái sâu thẳm của anh ấy là nói tục, nhưng thực chất là anh ấy đã dùng một cái tâm để phủ định cái con người bản ngã bản năng. Tôi chỉ có mấy ý kiến thế thôi. (cử tọa vỗ tay)

MỘT SINH VIÊN (Đại học Mỹ thuật):

Cháu xin chào bác Đặng Thân. Cháu xin giới thiệu cháu không phải là một độc giả trung thành của văn học, mà cháu là sinh viên trường mỹ thuật. Nhưng mà cái điều luôn thu hút cháu đến đây là bởi vì trong cái buổi tọa đàm này thì nó “đồng-chân-dung: bầu trời trong giọt nước” là rất gần với ngôn ngữ của mỹ thuật. Thứ hai là có một hình ảnh có sức hút rất là kỳ lạ với cháu đó là “bầu trời trong giọt nước”. Một cái hình ảnh bầu trời rất là rộng lớn không định hình nó lại nằm trong một cái hữu hạn, một cái nhỏ bé như là giọt nước, thì cháu muốn bác có thể giải thích cho cháu về cái cảm quan đó. Và cháu xin đưa ra một cái ý nghĩ của mình, tức là bác là một nhà văn, dòng trường phái hậu hiện đại, tức là người đi về cái văn chất đương đại, nhưng mà với hình ảnh “bầu trời trong giọt nước” cháu có cảm nhận bác là người rất không khác gì với cái triết lý của phương Đông, hình ảnh “bầu trời trong giọt nước” ấy cũng cho cháu liên tưởng tới câu về cái vô hạn trong hạt cát… […]

ĐỖ LAI THÚY:

Những gì cần nói tôi đã nói hết trong bài viết “Bầu trời trong giọt nước” rồi. […][…] Thế còn khi anh Đặng Thân lấy năm chữ này ra ở đây thì anh ấy có định gài cái ý gì cao xa hơn thì tôi không biết.

ĐẶNG THÂN:

Vâng, phải vô cùng cảm ơn nhà phê bình Đỗ Lai Thúy đã đưa ra cái bài “Bầu trời trong giọt nước”, là cái bài viết đầu tiên về cuốn sách của tôi. Và từ đó, chính cơ quan làm sách là Thái Hà phối hợp cùng L’Espace đã lấy cái tiêu đề của bài để làm tiêu đề của cuộc tọa đàm hôm nay. Đây là cái gốc gác của câu chuyện. Thế còn bạn nam vừa rồi hỏi là một câu rất hay. Thực ra khi bạn hỏi xong thì bạn cũng đã trả lời mất rồi, đấy là lý do làm cho anh Thúy cũng không nói thêm được nhiều. Bởi vì bạn đã lý giải rất hay câu hỏi của mình, và tôi nghĩ đấy là một sự cảm xúc thực sự, vì tôi biết bạn mới là sinh viên năm thứ nhất. Bạn đã nói được một câu hỏi, bạn đã diễn tả một điều mà tôi rất xúc động với một sinh viên năm thứ nhất, với một câu hỏi như vậy thì tôi vô cùng xúc động. Và tôi lại càng phải tự tin rằng là tương lai vẫn nằm trong tay các bạn sinh viên này này; và tôi vẫn tin rằng độc giả của tôi vẫn phải là cái thế hệ đó trở đi. Tôi không có gì để nói nhiều nhưng tôi nghĩ rằng: cảm ơn anh Thúy đã cống hiến cho buổi tọa đàm một cái tiêu đề hay, để cho có người nhìn thấy để còn hỏi một câu hỏi rất hay. Và, anh Lã Nguyên cũng có một cái quan niệm rất hay, đó là cái “vẽ rồng trong mây”, mà có lẽ lúc nẫy anh chưa kịp nói rõ. Hy vọng, tương tác với anh Đỗ Lai Thúy “bầu trời trong giọt nước” thì chúng ta được nghe anh Lã Nguyên nói kỹ hơn về thế nào là “vẽ rồng trong mây”.

LÃ NGUYÊN:

Tôi định danh cái cách vẽ chân dung của Đặng Thân là “vẽ rồng trong mây” là thế này. Nói chung, trong việc vẽ chân dung hiện đại (chưa đến hậu hiện đại) thì nó không vượt qua bốn chữ: thứ nhất “tả tâm”, thứ hai “tả vật”, thứ ba “tả thần”, thứ tư “tả chân”… Tôi gọi “vẽ rồng trong mây” bởi vì anh ấy vẽ “thần”, chứ không vẽ “chân”. Thậm chí có chân dung anh ấy “hư cấu” thôi, lấy cái “thần” là chính. Mà cách vẽ “thần” của anh ấy lại rất khác cách vẽ thần hiện đại nói chung ở chỗ nổi bật lên trên bề mặt của cái bức chân dung “thần” là lớp chi tiết cực kỳ rậm rạp, vô cùng rậm rạp. Khi đọc ta thấy một mạng lưới chữ nghĩa rậm rạp vô cùng […] Nhiều lúc tôi liên hệ, hay là như lúc ban nãy nhà thơ Nguyễn Bảo Chân và dịch giả Nguyễn Hồng Nhung nói đọc văn anh Thân dẫu hài vô cùng mà cứ lẩn khuất nỗi buồn vô tận, nhiều lúc tôi liên hệ văn của anh Thân giống như khi ta nghe nhạc jazz, ở trên bề mặt của nó là lớp âm thanh vô cùng hỗn loạn, nhưng ở đằng sau có một cái “thần”, hoặc nhiều khi tôi muốn biện luận tôi cứ muốn kéo văn của Đặng Thân lại phía baroque, cũng có lớp bề mặt vô cùng rậm rạp. Và tôi hiểu cái cách tả rồng trong mây chính là như thế. Trong lớp chi tiết cực kỳ rậm rạp như đám mây rất là nhiều loại, nhiều lớp ta thấy nổi lên cái “thần” của chân dung. Ví dụ như ông Hoàng Ngọc Hiến có một cái “thần”: con sư tử hống – “thần”. Các bài chân dung đều rất dài, thế nhưng như bài về Hoàng Ngọc Hiến thì chỉ nhắc đến tên Hoàng Ngọc Hiến hai-ba câu thôi. Rõ ràng là kiểu vẽ thần sau lớp chữ nghĩa dầy đặc ở trên. Nên tôi gọi như vậy. Có bức chân dung thì hiển lộ rất rõ ở trên mây, có lúc thì nó chứa ở bên trong những lớp ý nghĩa cực kỳ thâm thúy mà ta không hiểu hết được, ví dụ như là những bức chân dung về các nhà thơ như là Đỗ Minh Tuấn, Nguyễn Quang Thiều… Ở đây cái “thần” bị lẩn đi ở trong mây chứ không hiện lên lồ lộ. Tôi hiểu cách vẽ chân dung trong những lớp chữ nghĩa của anh Thân là như thế. (cử tọa vỗ tay)

MỘT CỬ TỌA:

Tôi có đọc qua các bài viết của anh Thân, vì không có thời gian tôi chỉ xin hỏi, tôi muốn quan tâm là có một số chi tiết trong tác phẩm của anh mà tôi không thấy có ở đâu cả. Ví dụ như anh viết về Nguyễn Trãi, anh viết về Hoàng Phúc, anh viết về Nguyễn Thị Lộ... Cái bài viết ấy chứa đựng rất nhiều thông tin, thì tôi rất muốn hỏi anh rằng có những thông tin nó ngược lại với lịch sử. Thì tôi rất muốn hỏi anh rằng anh dùng phương pháp nào để tiếp cận với những thông tin hiện lên trong bài viết mà nó khác với những gì có trong lịch sử?

ĐẶNG THÂN:

Xin cám ơn câu hỏi của anh. Cũng thưa lại với anh là nó không có gì khác lịch sử. Ở trong bài về Nguyễn Trãi tôi dùng Đại Việt sử ký toàn thư; thế còn những vấn đề về phong thủy, về địa lý thì đúng là nó không có ở sách nào thật. Nó thuộc về trong giới địa lý, phong thủy. Cái này thì mong được bác sinh hoạt một vài buổi với anh em địa lý, phong thủy thì ta mới hiểu cái thông tin đó nó thế nào. Thế còn những cái gì về sử thì thưa rằng tôi không làm cái gì ngược sử, toàn là Đại Việt sử ký toàn thư hay là những cuốn từ Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân, hay Nhà xuất bản Văn hóa-Thông tin chẳng hạn. Không có gì là ngược hay là trái cả. Chỉ có những thông tin về âm dương, ngũ hành, về Kinh Dịch, về phong thủy thì tôi thưa rằng nước ta chưa có đủ tài liệu, vì thế mà tôi có thể có những thông tin mà người ta chưa có phổ biến, chứ không có gì là ngược. Đấy là tôi nói thật với anh thế ạ.

ADAM TRƯƠNG TƯ (Việt kiều Canada):

Tôi đọc của Đặng Thân cũng khá nhiều, nhất là những bài ở trong cuốn Dị-nghị-luận này… Tôi cũng có đồng cảm như chị gì lúc nẫy nói, là đọc xong tôi cũng có cảm giác Đặng Thân rất là cô đơn, và nhiều cái như là hoang dã. Tôi muốn tặng anh Đặng Thân mấy câu thơ như thế này (thơ không phải của tôi):

Bao nhiêu tiếng trống rừng đánh lên trong máu tôi,

Và tất cả những trăng nồng hoang dại của rừng sâu sáng lên tận đáy hồn tôi!

Tôi sợ cái văn minh này lắm

Cái văn minh sao khe khắt?

Sao bạo cường?

Sao lạnh giá?

Xin hết. (cử tọa vỗ tay)

PHẠM XUÂN NGUYÊN:

Đến giờ này trong khán phòng này mà vẫn còn đông đủ thế này đã là sự động viên rất lớn cho người viết. Tôi biết chúng ta còn phải trao đổi nhiều nữa nhưng thời gian không cho phép. Chúng ta hãy ra về với một cuốn sách của tác giả để đọc, đọc mà quên đi tất cả những diễn giả đã nói cái gì, đọc bằng cái độc lập của mình, để tìm ra cái khác của mình. Vì ở đây chúng ta biểu dương cái khác như anh Dương Tường vừa nói… Vậy cái khác, nghĩ khác, cảm khác là sự khởi đầu cho một cách sống, một cách tư duy khác. Chúng ta có cái chữ “dị” ở đây, chúng ta cảm ơn anh Đặng Thân, một người cũng làm việc tự do, anh dạy học… anh phải mưu sinh, nuôi vợ nuôi con, nhưng anh đọc rất nhiều. Anh biến cái đọc đó thành cái viết không giống ai… Kết thúc là một lời cảm ơn tất cả các anh chị và các bạn… Xin cảm ơn tất cả!

9/1/2013

[1] Xin tham khảo bài “Văn xuôi hậu hiện đại Việt Nam: quốc tế và bản địa, cách tân và truyền thống” của nhà phê bình Lã Nguyên.