Quần chúng biết được rằng vua Hàm Nghi (1870-1944)có vẽtranh, là nhờmột buổi bán đấu giá tại Paris ngày 24.11. 2010, rao bán bứcsơn dầuChiều tà, 34 x 46 cm, cựu hoàng vẽnăm 1915 tại Alger, ký TửXuân, mô tảphong cảnh Địa trung hải, một buổi chiều ngảbóng trên đồi El Biar,gần Alger, nơi cựu hoàng bịchính quyềnPháp lưu đày cấm cố. Họa phẩm ra giá1.000 € và ngã giá 8.800 €, báo giới trong và ngoài nước đã loan tin tràn trề.Bài này không nhắc lại, mà chỉđặt trọng tâm vào giá trịbức tranh, vềmặt lịchsửvà nghệthuật.

Bức tranh Chiều Tà của vua HàmNghi

Nhất là nghệthuật.

Đánh giá họa phẩm là việcphức tạp. Ngoài giới chuyên môn dựa trên những tiêu chuẩn kỹthuật, lịch sửmỹthuật, thẩm mỹso sánh, đểphê phán, người bình thường, kẻngoại đạo, chỉcó thểnói đẹp hay không đẹp theo cảm quan. Những cảm xúc chủquan của người thưởngngoạn ngày nay được giới nghiên cứu trân trọng, kết hợp thành lý thuyết « liênvăn bản ». Thích một tác phẩm, bài thơhay bức tranh, là vì trong ý thức haytiềm thức, đã liên hệđến một tác phẩm khác hay một sựkiện tâm cảm nào khác.Thuyết « liên văn bản » đã thổi một luồng gió mới vào nền lý luận phê bình vănhọc nghệthuật.

Một ghi chú bằng tiếng Pháp vềbức ChiềuTà.

Đánh giá một tác phẩm nghệthuật trước hết phải đặt nóvào thời điểm sáng tác. Nóiđến bứcHoa huệcủa Tô ngọc Vân, phải đặt nóvào khung cảnh trường MỹThuật Đông Dương, 1930-1945, Nói đếnCon Nghé của Nguyễn TưNghiêm, phải biết qua thời kỳ Cải cách ruộng đất, 1955-1956 ;La Joconde là tranh nổi tiếng nhất thếgiới, nhưng ngày nay, ítai ngồivẽkiểu Léonard, khoảng 1605.

Vào thời điểm 1915, Việt Nam mới bắt đầu cótranh sơn dầu, ngày nay còn lại bứcChân dung CụTú Mền, 1896, 60x40 cm, đã hưhao nhiều, bứcBình Văn, 1905, 68x97 cm, của Lê văn Miến(1873-1943), ngang tuổi với Hàm Nghi, người đã chính thức học vẽtại trường MỹThuật Paris, 1884, với họa sĩ Gerôme. Nhưng cảhai bức sơn dầu này còn mang nặngảnh hưởng tranh lụa.

Cựu hoàng Hàm Nghi và tác phẩm điêu khắc củaông.

Nhưvậy có thểnói Lê văn Miến và Hàm Nghi là haingười Việt Nam đi tiên phong vào nền hội họa sơn dầu theo kỹthuật Tây Phương.Có lẽHàm Nghi là người Việt Nam đầu tiên triển lãm tranh, tượng tại Paris,tháng 11-1926, ởphòng triển lãm Mantelet, đường La Boétie.

Tuy nhiên vì ông sống xa đất nước, tác phẩmkhông mấy ai biết, nên Hàm Nghi không được đặtvào đầu nguồn lịch sửtạo hình Việt Nam hiện đại. Ngày nay, giới phê bình nêntái lập công bình cho vịthếcủa họa sĩ Hàm Nghi, đồng thời là nhà vua cách mạngmà định mệnh nổi trôi trong một giai đoạn ngắn, đã gắn liền với sốphận của đấtnước.

*

Chiều tàlà dịch từtên tiếngPháp Le Déclin du Jour, còn có tên khác Chemin d’El Biar, Con đường ElBiar, vẽcảnh thiên nhiên, những mô gò, dãy đất thoai thoải liên tiếp nhaulên đến đồi cao, in trên nền trời chiều hồng thắm; xa xa có rặng núi, loángthoáng vài nếp nhà. Cận cảnh là một tàng cây xanh. Ánh sáng êm ả, màu sắc kínđáo, dịu dàng: màu đất nâu liền với cỏxanh non và lá cây già, xanh lam. Nóichung là màu tối, u uẩn, trầm buồn, người xem có thểgán cho tác giảtâm sựnày,tình cảm nọ. Nhưng là do suy diễn. Họa sĩ trước cảnh chiều chỉmuốn ghi lại mộtthoáng phôi pha, và xúc cảm nhất thời có thểbiểu lộtâm tình hay kỷniệm chìmtrong ký ức.

Tác giảĐặng Tiến với bức tranh ChiềuTà.

Được phỏng vấn về bức Chiều Tà,họa sĩ Vink(Vĩnh Khoa) ởBỉ, phát biểu trong điện thư, 27.11 :«Bức tranh phảng phất ảnhhưởng Gauguin. Bốcục đẹp, màu sắc dễchịu, ánh sáng đẹp. Nhưng giá trịcủa bứctranh gắn liền với một định mệnh xuất chúng, với lịch sửViệt Nam, hơn là giátrịmỹthuật của nó. Nó cũng có ý nghĩa nhân bản cao, phản ánh cuộc đời của mộtngười biết giá trịcuộc sống.

Vua HàmNghi có than thân trách phậnsuốt đời nhưbao nhiêu kẻlưu vong khác chăng? có lẽông nhưnhững cao nhân tiềnbối,từbỏtriều đình, biết vui thú điền viên, và khám phá trong cuộc đời khôngphải chỉcó đất nước không mà thôi, mà còn có trời mây, thiên nhiên, vũ trụconngười và những hạnh phúc thường ngày của cuộc sống.

Tôi thích vẽcảnh buổi chiều khi trời đất êm ả,nên thấy trong tranh này cảm giác ấy. Mộtngười khác sẽtưởng tượng là tranh chứa sựbuồn bã và nhớnhung. Không nhưthế.Họa sĩ ởđây ghi lại một thời điểm êm đẹp, một hạnh phúc tựtại.

Tranh do mình vẽghi lại một hạnh phúc trong hiện tại, nhìn xa hơnthì hạnh phúc hiệntại này vẫn gắn liền với một kỷniệm thời thơấu đẹp đẽ, một cảm xúc đã sống quatrên quê hương vào một buổi chiều hay buổi sáng êm ả.»

Nhiều người đượctham khảo, đã tán đống quan điểm của Vink, nhưnhà phê bình hội họa Dương Tường,Hà Nội, nhà thơHoàng thịÝ Nhi, TPHCM, nữhọa sĩ Thanh Trí ởMỹ. Riêng họa sĩĐinh Cường, ởMỹcòn cho rằng Chiều Tà mang không khí Huế, có lẽdo cảm giác utrầm, thêm những viền xanh lam, gợi màu sắc gốm mà giới nghiên cứu gọi là « lamHuế», bleu de Huê. Đinh Cường cũng nhận rằng tranh có nét Gauguin.

Có lẽđây là do ảnh hưởng thời đại. Hàm Nghi năm 1899 đã có xemtranh Gauguin. Các chuyên gia còn cho rằng Chiều Tà chịu ảnh hưởng trường pháiNabis thời đó, cụthểlà đường chân trời được nâng cao hơn thường lệ. Cảnh đồinúi chập chùng, nhưng tranh thì bằng phẳng, tạo không khí « phẳng lặng tờ»,khiến nhớđến tiêu chí của trường phái Nabis : «tranh là một mặt phẳng phủdướinhững màu sắc được sắp xếp lớp lang » (họa sĩ Denis, 1890). Màu sắc ởđây lại làmàu nguyên chất, « lấy thẳng từống sơn », nhưGauguin và môn đồưa sửdụng.Nhịp điệu khoan thai, theo đường thẳng, chủyếu là đường ngang, mềm mại, mơn manđưa ánh nắng chiều vềtụđiểm bên trái. Và nâng « trời nhẹlên cao ».

Chiều Tà là tác phẩm biểu cảm, không phải là tranh hiện thực, dùdựa trên cảnh có thực : đồi núi El Biar dọc biển, phía tây thành phốAlger. Cảnhkhông khỏi gợi nhớmột đoạn văn của Camus, trongl’Etranger, 1941 (Kẻxa lạ, dịch 5 lần tại Việt Nam) cũng miêu tảcảnh này khi nhân vậtkểlại đám tang mẹ:
« Tôi nhìn cảnh đồng quê chung quanh. Qua những hàngcây bách đưa đến đồi cao tận nền trời, màu đất nâu và xanh lơ, những ngôi nhàrải rác đậm nét, tôi hiểu mẹ. Buổi chiều, tại xứnày, nhưlà một ngưng trệbuồnbã. Hôm nay, ánh nắng chói chang đánh bật dậy phong cảnh, làm cho nó trởthànhbất nhân và trầm uất » (tủsách Pleiade, tr. 1133).

NgườiViệt Nam, nhìn tranh, bâng khuâng nhớđến nhiều bản nhạc, bài thơ, nhưthơHồDzếnh, Màu mây trong khói, khi phổnhạc có tên Chiều :
Có phảisầu vạncổ
Chất trong hồn chiều nay

Do đó, không khí u trầm, lắng đọngtrong Chiều Tà là tâm sựchung của con người, một nét sầu vạn cổ, một khối sửnhân sầu trên khói sóng, trong cổthi.

Không nên gán cho nghệthuật nhữngý nghĩa cụthểdo mình suy diễn. Họa sĩ Vink nói điều này:«Ai đó mà cho bứctranh này buồn bã là người chưa hềcầm bút đểvẽmột cảnh trời mây và biết tạisao mình vẽmột cảnh trời mây nhưvậy.»Dĩ nhiên người xem tranh không cầncó kinh nghiệm vẽtranh. Khi họa phẩm làm người xem cảm xúc, tạo cho người xemmột cảm giác - bất cứcảm giác gì - là quý. Cần gì, và biết đâu là đúng hay sai.Thích bức tranh thì càng quý.

Trước bứcChiều Tàcủa vua HàmNghi, nhận chân giá trịlịch sửlà việc tương đối dễdàng.

Nhìn ra vẽđẹpnghệthuật đòi hỏi kinh nghiệm thẩm mỹ, ít nhiều lý luận khách quan.

Vậyxin chia sẻ ít nhiều suy nghĩ nghệthuật với người đọc.

Paris, 27.11.2010

Nguồn: diendantheky.net