1. Giáo sư Đinh Gia Khánh là một nhà văn hoá, một nhà khoa học lớn về văn chương. Là một nhà văn hoá, giáo sư bao quát toàn bộ nền văn hoá dân gian và văn hoá Việt Nam thời trung đại. Là nhà khoa học lớn về văn chương, giáo sư uyên bác cả về văn học dân gian và văn học viết. Ông lừng lững trong nền khoa học văn chương nước nhà với tầm vóc chuyên gia hàng đầu cả về văn học dân gian và văn học trung đại Việt Nam. Hiện tượng một nhà khoa học cùng lúc là chuyên gia đầu ngành ở cả hai lĩnh vực văn học dân gian và văn học trung đại như giáo sư Đinh Gia Khánh là rất hiếm. Chỉ một số người như GS Đinh Gia Khánh, GS Bùi Văn Nguyên... mới có được tầm vóc ấy, và các giáo sư đã làm nên đỉnh cao của thời "một đi không trở lại".

Là một nhà văn hoá, một nhà khoa học lớn về văn chương, GS Đinh Gia Khánh có đóng góp lớn với những hướng nghiên cứu mới, những phát hiện mới, ở cả tầm vĩ mô và vi mô - tầm vĩ mô khi phát hiện, phân tích quy luật vận động, những đặc điểm của văn hoá Việt Nam, của văn học dân gian và văn học trung đại; tầm vi mô với những phát hiện sâu sắc, sự phân tích tinh tế những hiện tượng cụ thể đến từng tác giả, tác phẩm, từng câu văn, câu thơ, thậm chí đến cả từng từ ngữ.

2. Tầm vóc một nhà văn hoá, một nhà khoa học lớn trong nghiên cứu văn học dân gian của GS Đinh Gia Khánh, chắc chắn có nhiều tham luận đề cập tới. Ở bài viết này, chúng tôi muốn nói đến những hướng nghiên cứu mới, những phát hiện mới về văn học trung đại Việt Nam của một bậc thầy mà bản thân tôi không có sự may mắn được trực tiếp thụ giáo, thụ nghiệp.

2.1. Hướng nghiên cứu mà GS Đinh Gia Khánh mở ra từ thập niên 70 của thế kỉ XX là nghiên cứu văn học từ góc độ văn hóa. Hướng nghiên cứu này "nở rộ" và có nhiều thành tựu trong dăm bảy năm gần đây, dễ làm ta tưởng là một hướng nghiên cứu mới, mới xuất hiện. Thực ra, ngay trong công trình Văn học Việt Nam thế kỉ X - nửa đầu thế kỉ XVIII, xuất bản năm 1978, GS Đinh Gia Khánh - người chủ biên, người viết những chương trọng tâm - đã nghiên cứu văn học từ góc độ văn hoá.

Từ góc độ văn hoá, tác giả phân tích đặc điểm chế độ phong kiến Việt Nam ngay từ khi mới ra đời đã phải giải quyết sự mâu thuẫn - thống nhất:  một mặt là hướng tới dân tộc, phát huy những giá trị tinh thần của dân tộc để độc lập với phong kiến phương Bắc, mặt khác lại hướng tới phương Bắc, có khi rập khuôn theo những thành tựu của văn hoá phương Bắc để củng cố địa vị thống trị đối với nhân dân. "Xét các chính sách của Nhà nước phong kiến trong lịch sử nước ta thì thấy chính sách ấy thường xuyên bị giằng co bởi hai xu hướng đối lập kể trên"([1]). Cũng từ góc độ văn hoá, GS Đinh Gia Khánh chỉ ra mối quan hệ giữa văn hoá dân tộc và chế độ phong kiến Việt Nam: "Chế độ phong kiến thì trước thịnh sau suy, nhưng trong mười thế kỉ của nước Đại Việt độc lập, nền văn hoá dân tộc trước sau vẫn không ngừng phát triển và ngày càng có những thành tựu rực rỡ hơn"([2]). Những lí giải nói trên không chỉ có ý nghĩa đối với việc nghiên cứu chế độ phong kiến Việt Nam, văn hoá Việt Nam mà còn có ý nghĩa đối với việc nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam. Theo giáo sư, lịch sử văn hoá dân tộc là quá trình dân tộc hoá những thành tựu của văn hoá dân gian đồng thời cũng là quá trình tiếp thu, đồng hoá những thành tựu văn hoá nước ngoài theo yêu cầu của đời sống dân tộc. Văn học dân tộc, bộ phận quan trọng, bộ phận trung tâm của văn hoá dân tộc cũng đã hình thành trong một quá trình tương tự.  Những kết luận khoa học của GS Đinh Gia Khánh đã trở thành những chỉ dẫn hết sức cần thiết đối với các nhà nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam.

Hướng nghiên cứu văn học từ góc độ văn hoá chi phối phương pháp nghiên cứu và hệ thống vấn đề khoa học khi tìm hiểu văn học trung đại Việt Nam của GS Đinh Gia Khánh. Nghiên cứu các giai đoạn văn học, tác giả luôn đưa lên vị trí hàng đầu tiền đề văn hoá và nghiên cứu một cách sâu sắc đặc điểm văn hoá góp phần quan trọng làm nên đặc điểm của giai đoạn văn học. Ví dụ, nghiên cứu "Sự hình thành và phát triển của nền văn hoá Đại Việt từ thế kỉ X đến thế kỉ XIV" mở đầu phần viết về văn học giai đoạn thế kỉ X - thế kỉ XIV; mục "Sự phát triển mạnh mẽ và toàn diện của nền văn hoá Đại Việt trong thế kỉ XV" mở đầu phần viết về văn học thế kỉ XV. Phần viết về văn học từ thế kỉ XVI đến nửa đầu thế kỉ XVIII do PGS Bùi Duy Tân chấp bút cũng mở đầu bằng mục "Văn hoá Đại Việt vẫn phát triển trong hoàn cảnh suy thoái của chế độ phong kiến".

Nghiên cứu văn học từ góc độ văn hoá, GS Đinh Gia Khánh có lẽ là người đầu tiên nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sắc văn học Thiền tông thời Lí và học phong Đông A thời Trần.

2.2. GS Đinh Gia Khánh là người góp phần mở hướng nghiên cứu văn học từ góc độ thể loại ngay từ thập niên bảy mươi của thế kỉ trước. Với cuốn Văn học Việt Nam thế kỉ X - nửa đầu thế kỉ XVIII do GS Đinh Gia Khánh chủ biên thì lần đầu tiên chúng ta có một bộ lịch sử văn học đề cập tới sự phát triển mang tính lịch sử của thể loại văn học trung đại Việt Nam một cách có hệ thống. Thể loại văn học chữ Hán phát triển từ "văn tự sự, truyện kí đời Trần" đến "văn tự sự, truyện kí thế kỉ XV" rồi kết tinh đỉnh cao với "Truyền kì mạn lục, một thành tựu của truyện kí văn học viết bằng chữ Hán" ở thế kỉ XVI. Thể loại văn học chữ Nôm mở đầu với "văn thơ Nôm đời Trần" để rồi "đóng góp đáng kể nhất của nửa thứ hai thế kỉ XV là sự thúc đẩy bước tiến của văn học chữ Nôm" và sang giai đoạn văn học thế kỉ XVI - nửa đầu thế kỉ XVIII có "biền văn Nôm với Nguyễn Hàng, Nguyễn Bá Lân, Nguyễn Cư Trinh", có "Thiên Nam ngữ lục, một thành tựu có ý nghĩa thời đại của văn học chữ Nôm". Sau này một số người có ý tưởng, và có người đã thể nghiệm ý tưởng viết bộ lịch sử văn học Việt Nam với trục hướng tâm là thể loại, phải thấy rằng hương hoả mà họ thừa hưởng là từ GS Đinh Gia Khánh.

2.3. GS Đinh Gia Khánh có lẽ cũng là người đầu tiên khi viết về Nguyễn Trãi đã trình bày một cách hệ thống và sâu sắc quan niệm văn học của nhà văn, nhà thơ kiệt xuất này. Tuy những trang dòng viết về quan niệm văn chương của Nguyễn Trãi không nhiều nhưng đó lại là một đóng góp lớn, rất có ý nghĩa của GS Đinh Gia Khánh đối với việc nghiên cứu Nguyễn Trãi và sự nghiệp văn học của ông. Giáo sư đã làm nổi bật những điểm cốt lõi nhất trong quan niệm văn chương của Nguyễn Trãi: gắn văn chương với sự nghiệp, gắn việc làm văn với nhiệm vụ làm người; Nguyễn Trãi đã có ý thức về tính chiến đấu của văn chương, tự hào khi dùng ngòi bút như một vũ khí chiến đấu. Đặc biệt, GS Đinh Gia Khánh là người nhận ra ở nguyễn Trãi đã xuất hiện quan niệm văn chương gắn liền với cái đẹp. Chính điều này làm cho người nghệ sĩ khác người đời nói chung. Phân tích bài thơ Hí đề (Đề chơi) của Ức Trai, giáo sư đi tới kết luận: "Nhà thơ phải cung cấp cho người đời cách nhìn cao hơn, rộng hơn, mĩ lệ hơn đối với thiên nhiên của Tổ quốc, phải phát hiện ra nhiều cái đẹp mà người thường khó phát hiện ra. Và văn nghệ làm cho thế giới cao rộng thêm, đáng yêu hơn"([3]). Với sự uyên bác của một nhà văn hoá, am tường cả thơ ca, nhạc, hoạ, GS Đinh Gia Khánh đã phân tích, có thể nói là tuyệt hay hai câu thơ trong bài Chu trung ngẫu thành (Ngẫu nhiên làm trong thuyền) để từ đó làm sáng tỏ quan niệm văn nghệ (trong đó có văn chương) của Nguyễn Trãi: "Viết về tác dụng của một làn dân ca, một nét dân nhạc, Nguyễn Trãi đã có những phát hiện như sau: "Ngư ca tam xướng yên hồ khoát - Mục địch nhất thanh thiên nguyệt cao". Ông chài hát lên ba lần thì mặt hồ phủ khói lại rộng thêm ra. Chú chăn châu thổi lên một tiếng sáo thì mặt trăng trong bầu trời được đẩy cao hơn. Hồ rộng thêm vì làn dân ca toả ra trên mặt nước, lan dần ra, man mác vô biên. Trăng vọt lên cao vì tiếng sáo vút thẳng trong bầu trời, không biết dừng lại ở đâu. Tả lời hát, tả tiếng sáo, đồng thời tả cảm giác của người ta khi nghe ca, nghe nhạc, ý tứ thật là hàm súc, sâu xa. Không gian rộng thêm ra, cao thêm lên mà cũng chính là tâm hồn con người mở rộng ra, lớn thêm lên. Văn nghệ có thể và phải nâng con người lên một tầm vóc cao đẹp hơn là như thế"([4]). Chỉ qua mươi dòng phân tích hai câu thơ trong bài Chu trung ngẫu thành của Nguyễn Trãi cũng đủ thấy ở GS Đinh Gia Khánh hội tụ ba nhà: nhà văn hóa hiểu sâu âm nhạc, dân nhạc; nhà lí luận nắm vững nguyên lí văn chương; nhà nghệ sĩ trong nghiên cứu văn học có khả năng cảm thụ, thẩm bình thơ ca sâu sắc và tinh tế. Ý kiến cho rằng GS Đinh Gia Khánh là người bộc lộ xu hướng nghiên cứu "đi vào những vấn đề có tính khái quát, mà không đầu tư nhiều cho những kiến giải ở cấp độ tác giả - tác phẩm" ([5]) là một ý kiến cần cân nhắc lại. Những nghiên cứu của GS Đinh Gia Khánh về quan niệm văn học của Nguyễn Trãi vừa làm mới, vừa làm lớn thêm tầm vóc của một thiên tài và điều quan trọng là làm chính xác thêm về Nguyễn Trãi.

3. Giáo sư Đinh Gia Khánh là một nhà văn hoá, một nhà khoa học lớn về văn chương - lớn ở tư tưởng học thuật và càng lớn ở năng lực hiện thực hoá những tư tưởng học thuật. Với những người như chúng tôi không có sự may mắn được trực tiếp thụ giáo, thụ nghiệp từ GS Đinh Gia Khánh thì qua các công trình khoa học của giáo sư, chúng tôi vẫn học được rất nhiều từ một bậc sư biểu. Trong nhiều công trình nghiên cứu có giá trị lớn trên cả hai lĩnh vực văn hoá, văn học dân gian và văn hoá, văn học trung đại Việt Nam của GS Đinh Gia Khánh thì cuốn Văn học Việt Nam thế kỉ X - nửa đầu thế kỉ XVIII , ngay từ khi mới ra đời đã trở thành cuốn giáo trình "cẩm nang" đối với những người dạy - học văn học Việt Nam thời trung đại.                                                                

                                                                                                                Hà Nội 1 - 10 - 2013