Di sản tồn tại qua những giai đoạn khác nhau cũng có sự tương tác mạnh mẽ với điều kiện tự nhiên và khí hậu. Khi điều kiện tự nhiên và khí hậu biến đổi sẽ tác động lớn đến các di sản, qua đó làm biến đổi tính chất của di sản hay làm hủy hoại toàn bộ hoặc bộ phận của di sản. Vậy nên, công tác bảo tồn di sản trước sự biến đổi khí hậu cũng được nhiều người quan tâm.

Năm 2024, khi đi khảo sát thực trạng và tìm kiếm giải pháp để bảo tồn những ngôi nhà cổ của người Mông ở bản Huồi Giảng, xã Bắc Sơn, huyện Kỳ Sơn, chúng tôi đã trao đổi kỹ với các cán bộ và Nhân dân địa phương. Xã Tây Sơn là một trong những địa phương có nhiều người Mông sinh sống lâu năm. Cộng đồng người dân tộc Mông ở đây còn lưu giữ được nhiều ngôi nhà truyền thống có tuổi đời trên cả trăm năm. Những ngôi nhà truyền thống của người Mông là nhà trệt khá thấp, xung quanh bao bộc bởi ván gỗ, đặc biệt, mái nhà được lợp bằng các tấm ghỗ sa mu sát với nhau và tuổi thọ lên cả trăm năm. Các ngôi nhà người dân tộc Mông ở sát với nhau nên tạo ra một cảnh quan làng bản bắt mắt, nhìn từ trên xuống với các mái gỗ sa mu tạo ra một không gian cổ kính hấp dẫn khách du lịch. Những ngôi nhà cổ truyền thống của người Mông ở Tây Sơn chủ yếu tập trung ở các bản Huồi Giảng 1, Huồi Giảng 2 và Huồi Giảng 3. Đây không chỉ là những di sản văn hóa gắn với không gian sinh tồn, với văn hóa gia đình của người Mông, mà còn là một nhân tố tạo nên không gian văn hóa tộc người và là nguồn lực có thể khai thác vào phát triển du lịch cộng đồng. Vậy nên, việc bảo tồn các ngôi nhà cổ của người Mông cũng được nhiều người quan tâm.

Những ngôi nhà cổ của người Mông ở bản Huồi Giảng, Mường Xén

Theo người địa phương cho biết trong nhiều năm gần đây, những ngôi nhà cổ bị hư hỏng với tốc độ nhanh hơn. Có nhiều nguyên nhân trong đó có sự biến đổi khí hậu. Khí hậu vùng miền núi Nghệ An, đặc biệt ở vùng núi cao như Tương Dương, Kỳ Sơn, Quế Phong trong mấy năm qua có những sự biến đổi nhanh chóng. Những đợt nắng nóng năm sau gay gắt hơn năm trước với nhiệt độ cao trên 40^oC kèo dài gây nên tình trạng khô hạn, nóng gắt… Rồi những đợt rét đậm, rét hại với nhiệt độ thấp, xuất hiện cả tình trạng đóng băng hay có tuyết rơi… Nhiệt độ giữa thời điểm nắng nóng nhất có khi đến 40 độ gây ra nhiều tác động đến cảnh quan thiên nhiên, đến sinh hoạt văn hóa xã hội của con người và trong đó có cả những di sản văn hóa mà những ngôi nhà truyền thống là một ví dụ.

Sự thay đổi của khí hậu làm cho những mái nhà cổ của người Mông bị hư hỏng nhanh hơn. Nhiệt độ chênh lệch cao, những trận mưa lớn, những trận gió bão, rồi cả những trận lũ quét… làm cho những ngôi nhà cổ bị đe dọa. Trước hết là vật dụng làm nhà bị hư hỏng trước thay đổi khắc nghiệt của khí hậu. Hơn nữa, khí hậu thay đổi cũng buộc con người phải thích ứng, phải khắc phục. Người ta phải đối diện với việc giữ gìn những ngôi nhà cổ truyền của mình lại hay phải phá bỏ để xây lại nhà mới nhằm phục vụ sinh hoạt và đảm bảo an toàn cho gia đình. Những người già trong bản đều cho rằng việc giữ gìn những ngôi nhà cổ là quan trọng và cần thiết nhưng phải có sự hỗ trợ từ chính quyền bởi người dân vẫn phải tu sửa, xây mới những ngôi nhà khác để sinh sống an toàn chứ không thể vì giữ nhà cổ mà cuộc sống không được đảm bảo an toàn.

Những ngôi nhà của người Mông có tuổi thọ trên dưới trăm năm đang gặp nhiều khó khăn trước sự biến đổi khí hậu

Những ngôi nhà cổ truyền thống chỉ là một ví dụ mà thôi. Trong khi hầu hết các di sản văn hóa vật thể đều chịu sự tác động trực tiếp từ biến đổi khí hậu theo các mức độ khác nhau. Sự thay đổi khí hậu, sự chênh lệch nhiệt độ, những cơn lũ quét, những đợt băng tuyết hay những lần khô hạn kéo dài đều đe dọa đến các di sản văn hóa vật thể. Một điều dễ quan sát là các ngôi đền nổi tiếng ở xứ Nghệ thì có khá nhiều ngôi đền nằm cạnh các dòng sông lớn và những trận lũ lụt luôn là sự đe dọa đối với những di tích này. Cũng những trận lụt lớn trước đây đã hủy hoại đi không ít di tích lịch sử, di sản văn hóa, như các nhà thờ của các dòng họ hay những cuốn gia phả, tộc phả… Như trường hợp gia phả họ Bùi ở làng Xuân Bảng (nay là xã Minh Tiến, huyện Thanh Chương). Đây là nhà thờ họ đã tồn tại mấy trăm năm và được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Theo người già trong họ kể thì trước đây họ có một tập gia phả rất dày viết bằng chữ Nho được để trong một hộp gỗ sơn son rất đẹp và truyền lại qua nhiều đời. Nhưng trận lụt năm 1988 đã cuốn trôi mất và sau này dòng họ tìm kiếm mãi cũng chỉ tìm lại được chiếc hộp còn gia phả thị bị mất. Sau này chiếc hộp cũng bị trôi dạt mất luôn.

Nhìn chung, khí hậu và sự biến đổi của khí hậy luôn tác động đến các di tích,di sản văn hóa. Những ngôi đền, chùa, đình, miếu cũng chịu ảnh hưởng từ khí hậu, nhiều di tích phải thay đổi cảnh quan để hạn chế sự tác động từ thời tiết, khí hậu như lắp thêm mái tôn, làm thêm nhà kính… Những di sản văn hóa phi vật thể, vốn chịu tác động chậm hơn và gián tiếp hơn nhưng cũng không phải không có thay đổi. Nhiều lễ hội, tín ngưỡng, nhiều sinh hoạt văn hóa tinh thần của các cộng đồng vào dịp cuối năm hoặc đầu năm mới bị thay đổi vì khí hậu quá lạnh, có băng tuyết xuất hiện… Hay nhiều tri thức về bảo vệ tài nguyên rừng, bảo vệ nguồn nước, tri thức về sản xuất nông nghiệp, thủ công nghiệp của các cộng đồng cũng thay đổi dưới sự tác động của biến đổi khí hậu. Những điều đó cho thấy, làm sao để bảo tồn di sản trước sự biến đổi khí hậu là một vấn đề cần được quan tâm. Trong đó, cần tập trung vào các nội dung quan trọng:

Trước hết, cần phải thay đổi nhận thức về sự biến đổi khí hậu và tác động của biến đổi khí hậu đến các lĩnh vực của đời sống, trong đó có tác động đến các di sản văn hóa. Một cá nhân cụ thể không làm biến đổi khí hậu nhưng nhiều người, nhiều gia đình, nhiều cộng đồng đang tham gia vào tình trạng biến đổi khí hậu qua những hành vi nhỏ. Khí hậu biến đổi cũng tác động đến các di sản văn hóa theo những cách thức khác nhau, cả trực tiếp và gián tiếp, nó cộng hưởng với các tác nhân khác để đe dọa và phá hoại các di sản văn hóa. Vấn đề này cần được nhận thức rộng lớn, bao quát để hướng đến việc bảo vệ từ xa các di sản văn hóa. Di sản văn hóa là do nhiều thế hệ cha ông để lại nên chúng ta phải giữ gìn, bảo vệ, bảo tồn các di sản đó lại cho con cháu. Đây là trách nhiệm, là nghĩa vụ của các thế hệ.

Nhiều di tích lịch sử-văn hóa nằm bên cạnh các dòng sông lớn nên luôn bị đe dọa bởi những trận lũ lụt

Thứ hai, cần xây dựng hệ thống chính sách về bảo tồn di sản trước sự biến đổi khí hậu một cách phù hợp, gắn với các địa phương, các di sản quan trọng một cách cụ thể. Gắn bảo tồn di sản văn hóa với bảo vệ môi trường nhiên. Khi một dãy núi được bảo vệ thì những di sản văn hóa của các cộng đồng sinh sống trong dãy núi đó cũng sẽ được bảo vệ tốt hơn. Hay khi một dòng sông được bảo vệ thì các di sản văn hóa nằm bên dòng chảy đó cũng được bảo vệ tốt hơn. Như vậy, một hệ thống chính sách bảo tồn di sản trước sự biến đổi khí hậu cần được thực hiện vừa bao quát, vừa cụ thể gắn với thực trạng biến đổi khí hậu ở địa phương. Khí hậu Nghệ An mấy năm qua biến đổi theo hướng khắc nghiệt hơn, nhiệt độ chênh lệch giữa ngày nóng nhất và ngày lạnh nhất ngày càng lên cao hơn. Khí hậu cũng thay đổi khôn lường, phá bỏ các quy tắc về thời tiết bốn mùa như trước đây. Cùng với sự thay đổi của khí hậu là các tác nhân đến từ các hoạt động kinh tế như xây dựng thủy diện, khai thác tài nguyên khoáng sản, sử dụng hóa chất trong nông nghiệp… làm cho môi trường, cho khí hậu thêm phần phức tạp. Những vấn đề này cần được nhìn nhận một cách đầy đủ để khi xây dựng chính sách bảo tồn di sản.

Thứ ba, cần có một nghiên cứu, đánh giá về tác động của biến đổi khí hậu đến các di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh một cách cụ thể để xây dựng chính sách. Đối với các di sản văn hóa quan trọng, cần phải được đánh giá cụ thể hơn và đưa ra chính sách bảo tồn gắn với điều kiện cụ thể của di tích đó. Chính quyền địa phương đưa ra chính sách chung, ban quản lý di tích đưa ra các chính sách cụ thể để bảo tồn di sản ứng phó với biến đổi khí hậu. Trong chính sách đó cần đưa ra được những biện pháp phù hợp nhất để bảo tồn di sản trước sự thay đổi của khí hậu nhưng không làm thay đổi tính chất, cảnh quan của di sản.

Cuối cùng, cần gắn những biện pháp khoa học công nghệ vào công tác bảo tồn di sản trước sự biến đổi khí hậu. Đó là những công nghệ dự báo về thời tiết và sự thay đổi của khí hậu để chủ động đề phòng, bảo vệ các di sản từ xa trước những tác động của thời tiết, khí hậu. Hiện tại, những công nghệ này phát triển mạnh mẽ và dễ dàng tiếp cận. Cùng với đó là ứng dụng cộng nghệ vào quản lý, bảo tồn di sản văn hóa. Muốn vậy phải đẩy mạnh quá trình chuyển đổi số trong ngành văn hóa, gắn chương trình chuyển đổi số với chương trình bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, nhằm vừa quản lý vừa bảo vệ di sản văn hóa trên nền tảng số./.