Mít-tinh tổng khởi nghĩa tại Quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội. (Nguồn: http://dangcongsan.vn)

Cuộc cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến nay là 80 năm. Thời gian đủ dài của một đời người, không ngắn của lịch sử. Nhìn lại mới thấy lạ lùng với tầm vóc kỳ vĩ của nó. Nửa cuối thế kỷ XX vắt qua thế kỷ XXI, thế giới vận động và thay đổi không ngừng. Không nói về khoa học kỹ thuật và công nghệ... chỉ nói về chính trị xã hội, thật không thể ngờ tới. Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là Chiến tranh Lạnh giữa hai phe XHCN và TBCN do Liên Xô và Mỹ đứng đầu, là sự sụp đổ của hệ thống thuộc địa của chủ nghĩa thực dân (cũ) từ năm 1960 trên phạm vi toàn thế giới, các nước thực dân đế quốc phải trao trả độc lập cho nhiều nước thuộc địa. Sau chiến tranh Triều Tiên (1952) là cuộc chiến tranh chống Mỹ của nhân dân Việt Nam (1954-1975), nhất là sự thắng thế của phe XHCH và sự tan rã của nó vào năm 1991. Chiến tranh ý thức hệ kết thúc nhưng thế giới không ngừng bom đạn của bọn Khủng bố, của chiến tranh sắc tộc, chiến tranh tôn giáo và nguồn nước. Chiến tranh ở Afganistan, Côxôvô, Irắc, Siry, Ukraine-Nga, Ixrael - Iran và Trung Đông... nhưng thế giới phải ngưỡng mộ trước Việt Nam, đất nước ra khỏi cuộc chiến tranh tàn khốc do Mỹ gây ra, đất nước hòa bình, an ninh được bảo đảm, phát triển hàng ngày về mọi mặt... Tất cả mọi sự kiện trên thế giới và Việt Nam đều có liên quan đến cuộc Cách mạng Tháng 8 năm 1945 dưới sự lãnh đạo của  Đảng Cộng sản Việt Nam và “Người anh hùng dân tộc vĩ đại, Danh nhân văn hóa” Hồ Chí Minh.

1. Cuộc cách mạng đặc biệt.

    Lịch sử loài ngưới đã có hàng trăm cuộc cách mạng với các hình thức và kết quả khác nhau. Chỉ ở thời cận và hiện đại ta thấy châu Âu tiên tiến cũng mãi sau thế kỷ XV với các phong trào Phục Hưng và Thế kỷ Ánh sáng mới thoát ra được khỏi chế độ phong kiến. Nước Anh với cách mạng tư sản 1642, nước Pháp với các chế độ cộng hòa (1789-1799), với Napoleon Bonaparte làm đảo chính và lật đổ nền Đệ nhất cộng hòa. Từ đây là Ba Lan, Hà Lan, Italia... tiếp bước. Muộn mằn nhất ở châu Âu là nước Nga, chế độ phong kiến cũng đã tan rã vào cuối thế kỷ XVIII. Tất cả các cuộc cách mạng này đều lật đổ nhà nước cũ, thành lập nên nhà nước mới nhưng phần lớn phải qua một quá trình dài hay ngắn mới đạt được mục tiêu đề ra. Chế độ phong kiến ra đời từ Ai Cập cổ đại, Babylon, Ba-tư, Athena trước công nguyên đến 5-6 thế kỷ. Ở phương Đông, từ thời phong kiến huyền thoại là Nghiêu - Thuấn và trong thực tế lịch sử cổ đại Trung Hoa có từ thời Tây Chu. Lịch sử loài người đã phải đấu tranh suốt gần 3.000 năm mới rũ bỏ được chế độ phong kiến.

Ở châu Á là Nhật Bản và Trung Quốc, chế độ phong kiến cũng kéo dài đến đầu thế kỷ XX. Cách mạng Tân Hợi và Tôn Trung Sơn đã làm triều đình phong kiến nhà Mãn Thanh rung chuyển và sụp đổ. Cho đến thời điểm năm 1945 nước Việt Nam đã trải qua hàng nghìn năm sống dưới chế độ phong kiến. Phong kiến (phong tước và kiến địa) đất đai do cha truyền con nối từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nhân dân chỉ là thần dân, vua có toàn quyền quyết định, kể cả sinh mạng con người.

Hơn thế, mãi đến tận năm 1945, người dân Việt Nam lại còn bị thêm ách đô hộ của thực dân Pháp và phát xít Nhật thống trị và đàn áp mọi lực lượng yêu nước và cách mạng.

Chỉ đến cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 mới lật nhào chế độ phong kiến đã tồn tại hàng nghìn năm trong lịch sử Việt Nam. Cuộc cách mạng đã lật đổ triều đình phong kiến nhà Nguyễn, đập tan chế độ thuộc địa, chấm dứt gần 100 năm đô hộ của thực dân Pháp và ách xâm lược của phát xít Nhật, cho ra đời ngay một Nhà nước kiểu mới.

2. Cách mạng Tháng Tám thành công, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, một nhà nước kiểu mới của nhân loại.

 Nhà nước Dân chủ Cộng hòa với chế độ chính trị của một quốc gia hoàn toàn khác với chế độ phong kiến của triều đình nhà Nguyễn. Chế độ Cộng hòa là thể thức mà ở đó nhiều người cùng tham gia điều hành Nhà nước. Nhà nước có bộ máy phân quyền ở ba nhánh quyền lực: Lập pháp, hành pháp và tư pháp hoàn toàn khác với Nhà nước phong kiến chuyên chế và độc tài. Dân chủ là thể thức mà ở đó người dân là công dân có khả năng và điều kiện tham gia chính sách của quốc gia, tham gia thành lập bộ máy nhà nước.

Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời khi Cách mang Tháng 8 năm 1945 thành công đáp ứng khát vọng nghìn đời của con người trong tiến trình phát triển của nó, là nhà nước do người dân làm chủ, quản lý và điều hành. Nhà nước của dân, do dân, vì dân.

Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa không phải là nhà nước đầu tiên trên thế giới. Nhưng riêng ở Đông Nam Á thì đây là Nhà nước đầu tiên, chưa có ở bất cứ nước nào. Mặc dù trước đó đã có ở châu Âu, châu Mỹ. Tuy vậy xét kỹ Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc… để có được Nhà nước cách mạng này các dân tộc ấy đã có đầy đủ các yếu tố của một nhà nước của một quốc gia: Bộ máy nhà nước, quân đội, chính quyền. Họ chỉ phải làm cách mạng để thay thế chế độ chính trị qua cuộc khởi nghĩa. Riêng Viêt Nam đến năm 1945 không có những thứ đó.  

Để tiến tới Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Việt Nam chỉ có sự lãnh đạo và tổ chức của Đảng Cộng sản Đông Dương khi đó mới có 15 tuổi (ra đời 3/2/1930) và lực lượng quần chúng cách mạng bị vua quan nhà Nguyễn và thực dân Pháp đàn áp suốt trăm năm.

3. Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là một cuộc cách mạng từ tay không

Nước Việt Nam từ thời cổ Lạc Việt, Âu Lạc, Vạn Xuân, Nam Việt ... đã phải đương đầu liên tục với quân xâm lược phương Bắc. Các triều đình Tùy, Đường, Hán… với trình độ, nhân lực, kinh tế tuy hơn ta gấp bội nhưng nhìn chung cũng không có gì quá vượt trội khi đem quân xâm lược nước ta.  

Nhà nước Việt Nam tập quyền và hoàn chỉnh từ thời nhà Lý (1010-1225), với quốc hiệu Đại Cồ Việt. Nhà Lý không những đã tổ chức được một nhà nước vững chắc, có một quân đội vững mạnh đủ để Lý Thường Kiệt đánh tan quân xâm lược nhà Tống vào năm 1077.

Người anh hùng Lý Thường Kiệt đã chiến thắng nhờ có một triều đình vững chắc, một nhà vua anh minh là Lý Nhân Tông (1072 - 1127), một quân đội vững mạnh có từ trước đó, thời vua Lý Thánh Tông (1054-1072) ... Binh pháp nhà Lý bây giờ có tiếng là giỏi. Nhà Tống bên Tàu đã phải bắt chước^[1].

Xung quanh Lý Thường Kiệt là những nhân tài như Nguyên Phi Ỷ Lan, Lê Phụng Hiểu, Tô Hiến Thành, Lý Đạo Thành… cùng góp công sức và trí tuệ cho chiến thắng của ông và vương triều nhà Lý.

 Nhà Trần với 175 năm trị vì (1225-1400) với quốc hiệu Đại Việt, đã có một quân đội "Từ khi Thái Tông lên ngôi vua thì việc binh lính một ngày một chỉnh đốn thêm. Bao nhiêu những người dân trai tráng trong nước đều phải đi lính cả. Các thân vương ai cũng có quyền mộ tập quân lính. Vì cớ ấy cho nên đến sau người Mông Cổ sang đánh, nước Nam ta có hơn 20 vạn quân để chống với quân nghịch”^[2]. Ở thời điểm thế kỷ XV, một quân đội chính quy có đến 20 vạn người là một quân đội hùng mạnh. Nhờ vậy mà quân dân ta đã đánh bại quân xâm lược Nguyên Mông. 

Để có triều đại nhà Lê rạng rỡ gần 3 thế kỷ (1428-1788), Lê Lợi và Nguyễn Trãi cũng đã phải tổ chức khởi nghĩa chống lại quân Minh từ đầu. Dù hết sức tàn bạo và dã man nhưng quân xâm lược nhà Minh chỉ có 14 năm (1414-1427) thống trị đất nước ta. Với thời gian chưa lâu, chúng chưa kịp dập tắt ý chí và tinh thần yêu nước của người dân Việt Nam. Quân đội do nhà Trần và nhà Hồ để lại dù bị thất bại trước quân Minh thì vẫn tồn tại trong Nhân dân cả nước. Chính vì vậy mà sau này, trong quân đội của Lê Lợi có rất đông những danh tướng tài ba của triều Trần và nhà Hồ.  

    Đến thế kỷ XVIII, anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ, khi quân xâm lược nhà Thanh kéo sang, ông cũng đã có một vương triều, có quân đội hùng mạnh đã từng đánh tan quân đội của vua Lê, chúa Trịnh ở miền Bắc, chúa Nguyễn và quân Xiêm ở miền Nam. Chỉ việc trên đường hành quân từ Huế ra Bắc để chiến đấu với quân Thanh, Nguyễn Huệ "Ra đến Nghệ An nghỉ lại 10 ngày để kén lấy thêm binh, cả thủy được 10 vạn quân và hơn 100 con voi"^[3]. Nguyễn Huệ đánh bại quân xâm lược nhà Thanh đông tới 29 vạn binh lính chỉ trong vòng 2 tuần lễ là nhờ vậy.

 Cách mạng Tháng 8 năm 1945, Nhân dân ta và Bác Hồ chỉ có 2 bàn tay trắng. Chưa nói sau gần 100 năm đô hộ của thực dân Pháp, nước Việt Nam đã bị chia cắt thành 3 kỳ nằm trong Liên bang Đông Dương gồm cả Lào và Miên. Việt Nam không còn chính quyền thống nhất như các triều đại Lý, Trần, Lê trước đó.

Lực lượng vũ trang để làm Cách mạng Tháng 8 năm 1945, bắt đầu chỉ với 34 người lính của Võ Nguyên Giáp và chỉ được trang bị vũ khí thô sơ mới được thành lập ngày 22 tháng 12 năm 1944.

Đối diện với cách mạng là đế quốc Pháp hùng mạnh, đứng hàng đầu trong những đế quốc lúc bấy giờ.

Đối diện cách mạng là triều Nguyễn đã ngự trị hai trăm năm cùng với chế độ phong kiến hàng nghìn năm, với một nhà nước, một hệ thống quan lại từ Trung ương xuống tận địa phương và quân đội Nam triều sẵn sàng đàn áp cách mạng để bảo vệ ngai vàng. Không chỉ có quân đội xâm lược Pháp đàn áp các cuộc kháng chiến và khởi nghĩa của Nhân dân ta mà đàn áp các nghĩa quân Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám, Xô Viết Nghệ Tĩnh, khởi nghĩa Yên Bái, khởi nghĩa Nam Kỳ... có mặt cả quân đội triều đình nhà Nguyễn, lúc này đã coi nhân dân là kẻ thù.

Đối diện cuộc cách mạng là phát xít Nhật, đã từng làm mưa làm gió trên thế giới. Nhật thua là thua quân đội Đồng minh đã đánh tan quân phát xít Đức, Ý ở châu Âu và Nhật ở châu Á. Ngay lúc này đội quân của Nhật ở Đông Dương còn đầy đủ trang bị vũ khí hiện đại, máy bay, xe tăng, đại bác.  

     Đối diện với cuộc cách mạng là 20 vạn quân Tưởng Giới Thạch với danh nghĩa Đồng minh vào Việt Nam giải giáp quân Nhật nhưng với âm mưu xâm lược và chiếm đóng Việt Nam. Cùng với chúng là bọn tay sai (bọn Viêt Quốc, Việt Cách), theo gót bọn xâm lược tràn vào phá hoại, ở miền Nam là quân đội Anh từ Ấn Độ tràn sang.

  Đại chiến thế giới lần thứ Hai kết thúc, quân Đồng Minh tiêu diệt phát xít Nhật. Thực dân Pháp đầu hàng phát xít Nhật, tạo điều kiện cho Đông Dương có khoảng trống quyền lực. Triều đình nhà Nguyễn thối nát không còn sức mạnh để chống lại Nhân dân. Thời cơ đó được Bác Hồ lợi dụng triệt để, lãnh đạo Nhân dân cả nước Tổng khởi nghĩa và giành thắng lợi.

Cách mạng Tháng 8 năm 1945 đã chiến thắng tất cả bọn xâm lược Pháp, Nhật, Tàu Tưởng, triều đình nhà Nguyễn và bè lũ tay sai, giành chính quyền về tay Nhân dân, xây dựng chế độ và nhà nước kiểu mới.

4. Cuộc Cách mạng không đổ máu và nhanh chóng

Khác với các cuộc cách mạng khác như cách mạng Pháp, cách mạng Anh, cách mạng Nga và cách mạng Trung Quốc... đều xảy ra trong bạo loạn và đổ máu không ít. Cách mạng Tháng 8 năm 1945 không xẩy ra bắt bớ, trả thù, tất cả thành phố, làng mạc, các công trình văn hóa, tôn giáo đều được bảo vệ nguyên vẹn. Kinh đô Huế và lăng tẩm, Hoàng thành được bảo vệ. Những người theo chế độ cũ được bảo toàn tính mạng và tài sản. Nhiều người được mời tham gia chính quyền mới như Bảo Đại, Phạm Khắc Hòe, Phan Kế Toại... và đông đảo trí thức, quan lại của triều đình Huế.

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã giành được thắng lợi triệt để, xẩy ra trong một thời gian ngắn kỷ lục. Chỉ trong khoảng 2 tuần lễ chính quyền cách mạng đã được thành lâp trên toàn bộ lãnh thổ Việt Nam (chỉ còn một vài địa phương muộn hơn như Hà Tiên ngày 28/8, Hà Giang ngày 29/8, Lạng Sơn đến tháng 10 do bị quân Tàu Tưởng chiếm giữ. Hải Ninh, Móng Cái và Đà Lạt đến ngày 3/10/1945 quân Nhật mới hoàn toàn hạ vũ khí). Và ngày 2 tháng 9 tại Quảng trường Ba Đình đã vang lên khắp thế giới Bản Tuyên ngôn độc lập do Bác Hồ tuyên đọc.

 Đây không phải là một cuộc đảo chính, cướp chính quyền chuyển sang một chế độ chính trị khác mà đúng nghĩa là Cách mạng, khai sinh ra một nhà nước kiểu mới, chấm dứt chế độ phong kiến quân chủ chuyên chế đã tồn tại ở Việt Nam suốt mấy nghìn năm. Chính Nhà nước này đã tổ chức thắng lợi cuộc kháng chiến chống Pháp xâm lược, chiến thắng giặc Mỹ tàn bạo, đánh bại quân xâm lược Trung Quốc, bảo vệ và xây dựng Đất nước phát triển với sức mạnh của lòng yêu nước của Nhân dân ta. Cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã làm nên những kỳ tích đặc biệt trong lịch sử nhân loại./.

(Bài đã đăng VHTT Nghệ An số 18-Tháng 9/2025)