Đền Thanh Liệt

Hưng Nguyên từ lâu được biết đến là vùng đất địa linh nhân kiệt, có vị trí địa lý trọng yếu. Trong nhiều thế kỷ, Lam Thành từng là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, là lỵ sở của trấn Nghệ An. Đây cũng là nơi hợp lưu của hai con sông lớn: sông Lam (Nghệ An) và sông La (Hà Tĩnh), nhờ vậy vùng đất này từng là trung tâm giao thương sầm uất, có mối quan hệ mật thiết với thương nhân Nhật Bản, Trung Hoa.

Đi dọc đôi bờ sông Lam, du khách được chiêm ngưỡng cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ với núi Thành, sông Lam cùng những lớp trầm tích văn hóa được bồi đắp qua bao thế hệ, gắn với hệ thống di tích nổi tiếng như đền Long Giang, Miếu Yên Hiệu, đền Nghĩa Sơn… Trong số đó, tiêu biểu nhất là đền Thanh Liệt, một ngôi đền cổ linh thiêng, gắn bó mật thiết với tín ngưỡng thờ Tam phủ nguyên thủy.

Đền Thanh Liệt - ngôi đền cổ trên đất Hưng Nguyên

Đền Thanh Liệt được xây dựng từ thời Hậu Lê, trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo, hiện nay di tích có quy mô lớn với tổng diện tích hơn 12.000m². Quần thể kiến trúc gồm: nghi môn, sân đền, tả vu - hữu vu, bái đường, hạ điện, trung điện, thượng điện, bố cục theo trục thần đạo cân xứng, uy nghiêm. Các công trình như bái đường, hạ điện, trung điện, thượng điện được dựng bằng gỗ lim vững chắc, trên các cấu kiện kiến trúc gỗ chạm khắc các đề tài tứ linh, tứ quý, hoa lá, sóng nước. Mái lợp ngói âm dương, bờ nóc, đầu đao, góc mái trang trí con giống bằng vôi vữa sắc nét, tạo nên vẻ uy nghi, cổ kính.

Không chỉ là công trình kiến trúc có quy mô lớn, mang phong cách nghệ thuật truyền thống tiêu biểu, mà di tích còn là kho tàng di sản văn hóa quý giá, nơi hội tụ các giá trị lịch sử, kiến trúc, điêu khắc, mỹ thuật và tín ngưỡng dân gian, gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh của cộng đồng cư dân vùng sông Lam qua nhiều thế kỷ, góp phần minh chứng cho sự phát triển rực rỡ của tín ngưỡng thờ Tam phủ nguyên thủy tại Nghệ An.

Không chỉ nổi bật bởi quy mô kiến trúc và giá trị tín ngưỡng độc đáo, đền Thanh Liệt còn là nơi lưu giữ một hệ thống cổ vật phong phú gắn liền với tín ngưỡng Tam phủ nguyên thủy, đặc biệt là dòng Thủy phủ, góp phần làm tăng thêm chiều sâu tâm linh cho di tích như: Bộ kiệu rước (gồm 1 kiệu bành, 2 kiệu long đình) được chạm khắc công phu, sơn son thếp vàng, thường dùng trong các nghi lễ rước thần, nhất là trong Lễ rước hến, một nghi lễ đặc sắc phản ánh khát vọng cầu mong mùa màng bội thu, tôm cá đầy khoang, đời sống cư dân sung túc, thịnh vượng; Thuyền rồng là phương tiện tượng trưng để rước các vị thủy thần, đồng thời là biểu tượng tôn vinh sức mạnh, sự bảo hộ và quyền năng của thủy thần bên cạnh đó còn khẳng định khát vọng của con người mong được chở che, phù hộ để vượt qua thiên tai, bão lũ, đồng thời cầu mong cuộc sống yên bình, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Qua đó, thuyền rồng trở thành biểu tượng kết nối giữa thế giới thần linh và đời sống cộng đồng, vừa mang giá trị tâm linh sâu sắc, vừa là minh chứng sống động cho bản sắc văn hóa sông nước vùng Lam Giang; Một hiện vật không kém phần đặc sắc và tinh tế nữa đó là ngai thờ Thủy Tinh phu nhân, một hiện vật thờ mang tính biểu tượng, gắn liền với vị nữ thần của dòng Thủy phủ. Đây là minh chứng cho sự hiện diện rõ nét của tín ngưỡng thờ mẫu trong đời sống tâm linh, đề cao vai trò của các vị thần nữ trong việc bảo hộ và che chở cho dân làng. Đặc biệt, tại đền hiện còn lưu giữ nhiều sắc phong triều Nguyễn phong tặng cho các vị thủy thần. Những sắc phong này không chỉ có giá trị về lịch sử và tư liệu, mà còn minh chứng cho sự giao thoa giữa tín ngưỡng dân gian của cư dân sông nước với thiết chế quản lý, ghi nhận và hợp thức hóa của nhà nước phong kiến. Nhờ vậy, tín ngưỡng thờ Tam phủ nguyên thủy tại đền Thanh Liệt càng có thêm cơ sở chính thống, được củng cố và phát huy qua nhiều thế kỷ. Ngoài các hiện vật tiêu biểu trên, đền còn bảo lưu nhiều ngai thờ, mũ ngự, mũ thờ, kiếm ngự, lư hương, hoành phi, câu đối và các đồ tế khí bằng gỗ, đồng, gốm… Tất cả đều là những tác phẩm nghệ thuật dân gian có giá trị thẩm mỹ, kỹ thuật chế tác truyền thống cao, đồng thời phản ánh sự phong phú, đa dạng trong đời sống tín ngưỡng của cộng đồng.

Với những giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu nên di tích Đền Thanh Liệt đã được xếp hạng di tích quốc gia tại Quyết định 423-QĐ/VH ngày 20/02/1997 của Bộ Văn hóa và Thể thao (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch).

Tín ngưỡng thờ Tam phủ nguyên thủy tại đền Thanh Liệt

Tín ngưỡng thờ Tam phủ nguyên thủy là tín ngưỡng bản địa của người Việt, hình thành từ tín ngưỡng dân gian truyền thống, phản ánh vũ trụ quan sơ khai với ba miền: Thiên phủ, Địa phủ và Thủy phủ, do ba vị Vua Cha cai quản. Trong quá trình phát triển, tín ngưỡng này chịu ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Hoa với các yếu tố bùa chú, phép thuật mang màu sắc shaman giáo, làm tăng tính huyền bí trong đời sống tâm linh.

Đền Thanh Liệt là địa chỉ sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của cư dân thủy cư gắn liền với đời sống kinh tế và tâm linh của cư dân vùng sông nước. Với quan niệm “vạn vật hữu linh”, “đất có Thổ Công, sông có Hà Bá” nên cư dân làng Thanh Liệt đã thực hành tín ngưỡng thờ Tam phủ trong đó thờ chính dòng Thủy phủ. Tín ngưỡng thờ Thủy phủ là 1 trong 3 dòng của Tam phủ, tuy nhiên dòng này đã phát triển mạnh và có nhiều dấu ấn riêng đặc sắc trong đời sống tâm linh của cư dân thủy cư ven sông Lam vốn gắn bó với nghề chài lưới, khai thác thủy sản. Các vị thần thuộc dòng thủy phủ được thờ ở đây gồm: Vua Cha Bát Hải Long Vương, Thủy Tinh phu nhân công chúa, Thủy phủ Phù Tang Cam Lâm Đại đế, Sơn Liêu Độc Cước…

Lễ rước hến

Cùng tồn tại và phát triển với di sản vật thể Đền Thanh Liệt là các nghi thức thực hành tín ngưỡng dân gian gắn với miền Thủy phủ tạo nên các di sản văn hóa phi vật thể, trong đó nổi bật và có dấu ấn đặc sắc nhất là Lễ hội đền Thanh Liệt hay còn gọi là Lễ rước hến. Lễ hội là nơi người dân gửi gắm niềm tin tâm linh vào các vị thần linh thiêng nhằm cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tương, thuyền đầy cá tôm, hến dắt sinh rôi nẩy nở. Đồng thời đây cũng là dịp để mọi người giao lưu thắt chặt thêm tình làng nghĩa xóm. Với những giá trị tiêu biểu đó, năm 2018, lễ hội đã được ghi danh vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Lễ thượng hạ cận

Có thể nói, đền Thanh Liệt vừa là không gian tín ngưỡng truyền thống, vừa là địa chỉ văn hóa - du lịch đặc sắc. Sự kết hợp hài hòa giữa di sản vật thể (kiến trúc, cổ vật) và phi vật thể (lễ hội, tín ngưỡng) đã tạo nên sức hấp dẫn riêng có, trở thành điểm đến tâm linh tiêu biểu của Hưng Nguyên. Trong bối cảnh phát triển du lịch văn hóa - tâm linh hiện nay, đền Thanh Liệt có tiềm năng lớn để vừa bảo tồn giá trị truyền thống, vừa khai thác phát triển du lịch bền vững, góp phần xây dựng thương hiệu du lịch đặc trưng của Hưng Nguyên và Nghệ An, đồng thời quảng bá hình ảnh văn hóa Việt Nam đến bạn bè bốn phương./.