Tín ngưỡng thờ Mẫu được xem là một đạo tôn thờ các vị nữ thần dưới danh nghĩa là Mẹ, đã tồn tại hàng nghìn năm trong cuộc sống của người Việt cổ. Đây không phải lả một tín ngưỡng tôn giáo đơn thuần. Thông qua các truyền thuyết, câu truyện lịch sử cùng những nghi lễ và lễ hội, đặc biệt trong hình thức diễn xướng vô cùng độc đáo, Đạo Mẫu thực sự là một bảo tàng sống của văn hóa truyền thống, cần thiết được lưu truyền. Trong tất cả các tín ngưỡng dân gian từ xưa đến nay được người Việt thờ phụng thì tín ngưỡng thờ thở Mẫu được xem là tín ngưỡng lớn, được đa số người Việt Nam quan tâm. Tín ngưỡng thờ Mẫu sau này phát triển thành Đạo Mẫu, được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diênh Nhân loại năm 2016.

1. Lịch sử hình thành của tín ngưỡng thờ Mẫu

Tín ngưỡng này thờ hình tượng người phụ nữ bắt đầu xuất hiện từ thời nguyên thuỷ. Khi con người nảy sinh những ý niệm về linh hồn người đã chết. Đã có nhiều người đi tìm lời giải về nguồn gốc tín ngưỡng này suốt hàng trăm năm qua. Trong số những quan niệm, ý kiến người ta dễ chấp chận thì nhiều học giả nghiêng về câu trả lời là: Nguyên nhân ra đời của tín ngưỡng thờ Mẫu là từ chế độ mẫu hệ. Bởi ở thời kỳ này, người phụ nữ giữ vai trò làm chủ gia đình, họ gần như có quyền lực tối cao, có toàn quyền quyết định những vấn đề to nhỏ trong gia đình, thị tộc. Họ còn góp phần quyết định sự tồn tại và phát triển của gia đình, thị tộc và cộng đồng xã hội.

Do đó, ở Việt Nam, tín ngưỡng thờ Mẫu là sản phẩm của xã hội nông nghiệp, mang tàn dư của xã hội mẫu hệ, đề cao vai trò người phụ nữ. Từ chỗ người mẹ có nhiều công ơn trong việc sinh thành, nuôi dưỡng và giáo dục đến những đóng góp cho gia đình, thị tộc rộng hơn là xã hội quốc gia. Từ xa xưa cho đến hiện nay, người mẹ đã được đề cao trong gia đình đến ngoài xã hội nhiều người được tôn vinh là Quốc Mẫu, Vương Mẫu, Thánh Mẫu, Chúa Bà…

Thuở ban đầu, tín ngưỡng thờ Mẫu xuất phát từ việc tôn thờ các vị nữ thần tự nhiên như thần Mưa, thần Gió, thần Sấm… Bởi trong suốt quá trình mưu sinh tồn tại của cư dân gốc nông nghiệp, họ phải dựa vào tự nhiên, trông cậy vào trời đất. Vì vậy, họ xem việc tôn thờ các hiện tượng tự nhiên như mây, mưa, sấm, chớp, bão, lụt… là đấng tối cao, như là người mẹ của mình. Điều này chứa đựng ước mong của con người thuở đó là được sự bảo trợ, che chở của các mẹ, các Mẫu cho cuộc sống họ được bình an, ấm no. Do đó, các Mẫu đối với họ là những bậc siêu phàm, có quyền năng tối cao điều khiển được tự nhiên.

2. Sự phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu

Theo dòng thời gian, tín ngưỡng thờ Mẫu phát triển thành Mẫu thần là mẹ Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng. Câu chuyện về mối tình giữa cha Rồng Lạc Long Quân với mẹ Tiên Âu Cơ được con cháu người Việt nhắc nhau muôn đời rằng: “Lạc Long Quân kế tiếp họ Hồng Bàng, lấy con giái họ Âu Lạc có điềm lành sinh ra trăm con trai, tổ của Bách Việt thực sự bắt đầu từ đấy, hưởng nước lâu dài, giàu có sống lâu và nhiều con trai, từ xưa tới nay chưa từng có vậy”[1]. Từ vị trí là người vợ, Mẫu Âu Cơ đã có công sinh thành và dưỡng dục nên trăm người con. Từ đó, sản sinh ra con cháu Lạc Hồng đến ngày nay. Đặc biệt, Mẫu đã sinh người con trai cả, sau lên làm vua nước ta lấy hiệu là Hùng Vương - Quốc Tổ dân tộc Việt Nam. “Hùng Vương nối nghiệp Lạc Long, chăm ban đức ban ơn vỗ về dân chúng, chuyên nghề làm ruộng nuôi tằm, không lo tới việc binh đao chinh chiến”[2].

Trên cơ sở đó, Mẹ Âu Cơ được các thế hệ con cháu sau này tôn thờ là Quốc Mẫu của dân tộc ta. Mẹ Âu Cơ được tôn thờ nhiều nơi, trong những chính điện lớn và trang trọng. Đặc biệt, Mẹ được thờ tại khu di tích quốc gia đặc biệt Đền Hùng, tỉnh Phú Thọ.

Sau này, khi Phật giáo bám rễ chắc ở nước ta, nhiều phật tử, sư tăng và cả Nhân dân thập phương tôn thờ Phật Mẫu Quan Thế Âm Bồ Tát, xem Ngài là vị cứu khổ cứu nạn cho chúng sinh. Người ttôn thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, người có nhiều công ơn giúp Nhân dân thoát khổ đau, bệnh tật….hay thờ các Mẫu là nữ anh hùng có công với dân tộc, hoàng hậu, công chúa, tổ cô của dòng họ hay tổ nghề của một làng nghề…

Trong dân gian, Mẫu còn là những người phụ nữ nổi danh trong lịch sử với vai trò là người bảo hộ, khi sống tài giỏi, có công với dân với nước, còn khi mất phù trợ cho người an, vật thịnh. Những nhân vật này được tôn thờ rồi dần được Nhân dân thần thánh hóa trở thành một trong những hiện thân của thánh Mẫu.

Trải qua hàng trăm ngàn năm hình thành và phát triển, tín ngưỡng thờ mẫu được mở rộng thêm với loại hình thờ Tam Phủ rồi Tứ Phủ. Tam Phủ còn được gọi tên khác là Tam tòa Thánh Mẫu, thờ 3 vị Mẫu chính đứng đầu 3 phủ theo quan niệm tâm linh của họ, đó là: Mẫu Thượng Thiên (Mẫu Đệ Nhất) cai quản miền trời gọi là Thiên Phủ, trong điện thờ được đặt ở chính giữa và mặc áo màu đỏ; Mẫu Thượng Ngàn (Mẫu Đệ Nhị) cai quản miền rừng núi gọi là Nhạc Phủ, trong điện thờ được đặt bên trái Mẫu Thượng Thiên, mặc áo màu xanh; Mẫu Thoải (Mẫu Đệ Tam) cai quản miền sông nước gọi là Thủy Phủ, trong điện thờ được đặt bên phải Mẫu Thượng Thiên, mặc áo màu trắng. Còn Tứ Phủ ngoài thờ ba vị Thánh Mẫu ở Tam Phủ thì người ta đưa vào thêm một phủ nữa là Địa Phủ để thờ các vị thần linh khác.