Giao lưu trống tế trong lễ hội đền Cả (thị trấn Hoa Thành)
Yên Thành là vùng đất cổ, giàu truyền thống văn hóa, không chỉ nổi danh bởi ruộng đồng mênh mông hay truyền thống hiếu học mà còn bởi kho tàng di sản văn hóa phong phú với 96 di tích được xếp hạng các cấp, 47 di sản văn hóa phi vật thể được ghi danh vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp tỉnh, trong đó nổi bật là nghệ thuật trình diễn trống tế - loại hình âm nhạc lễ nghi độc đáo có mặt ở hầu khắp làng xã, dòng họ trên địa bàn huyện Yên Thành.
Tương truyền, vào mùa xuân năm 1592, nhân dịp vua Lê trở về Thăng Long, danh sĩ Phan Tất Thông (xã Hạ Thành) đã sáng tác nên điệu trống mang tên “Nhạc trống Hạ Thành”. Bài trống gồm 35 nhịp, mỗi nhịp 7 tiếng, tổng cộng 245 tiếng không lặp - đủ khai, thừa, chuyển, hợp - như một khúc tráng ca mừng thái bình. Đó cũng là dấu mốc đánh dấu sự ra đời của nghệ thuật trình diễn trống tế tại địa phương.
Thành phần và cấu trúc dàn nhạc trống tế
Nghệ thuật trình diễn trống tế Yên Thành vốn sinh ra để phục vụ các nghi lễ tâm linh như: Tế thần linh, tế tổ tiên, tế những người có công với dân với nước. Mỗi khi âm thanh trống tế vang lên như dẫn dắt mỗi chúng ta vào trạng thái trang nghiêm, thành kính. Trống tế đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống văn hóa tâm linh của người dân Yên Thành, đây là loại hình nghệ thuật âm nhạc được sử dụng trong các nghi lễ tâm linh, với nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau. Nghệ thuật trống tế tuỳ theo từng bối cảnh nghi thức, nghi lễ mà những người thực hành có từng bài riêng. Nói đến nhạc trống tức là nói đến nhịp điệu, tiết tấu. Khi nhịp điệu, tiết tấu thay đổi theo từng hoàn cảnh và tài nghệ của mỗi người nghệ nhân sẽ tạo nên âm thanh khi trong trẻo, khi trầm đục, khi cao khi thấp, lúc khoan thai khi dồn dập... Chính những thay đổi nhịp điệu và cường độ ấy làm cho bản nhạc trống tế trở nên đa dạng, sinh động và hấp dẫn.
Khác với dàn nhạc trong cung đình (là những bản nhạc mang tính hàn lâm, bắt buộc phải có đầy đủ các nhạc cụ trong dàn nhạc, cách đánh bài bản, theo nốt và âm vực theo quy chuẩn), dàn nhạc dân gian, phụ thuộc vào điều kiện môi trường sống, phong tục tập quán của từng địa phương nên có thể không đầy đủ nhạc cụ, tiết tấu cũng không bắt buộc khuôn mẫu… đó chính là sự thích nghi, uyển chuyển trong việc chuyển tải nội dung âm nhạc được đa số tầng lớp bình dân chấp nhận và thực hành. Khác với các dàn nhạc truyền thống khác, dàn nhạc trống tế Yên Thành rất đơn giản và không nhiều nhạc cụ, chủ yếu chỉ có 4 nhạc cụ chính như sau: 1 Trống cái (trống lệnh) giữ vai trò chủ đạo, chỉ huy nhịp điệu; 2 - 4 Trống con - hòa âm theo trống cái; 2 Nao bạt - đệm và tạo hiệu ứng âm thanh; 1 Chiêng - đánh phách mạnh, tạo khí thế. Các nhạc cụ này đều được chế tác thủ công từ gỗ, da trâu/bò và hợp kim đồng, phản ánh kỹ thuật dân gian tinh xảo và sự linh thiêng trong từng chất liệu.
Kỹ thuật trình diễn và nghệ thuật phối hợp
Trình diễn trống tế Yên Thành đòi hỏi kỹ thuật điêu luyện và khả năng phối hợp cao giữa các nghệ nhân.
Em Thái Hữu Tuấn (xã Xuân Thành, Nghệ An) được người dân địa phương mệnh danh là “thần đánh trống” biểu diễn trống tế tại Lễ hội đền Đức Hoàng thu hút hàng ngàn người dân xem và cổ vũ. Ảnh: Cảnh Yên
Kỹ thuật đánh trống tế gồm có 4 kỹ thuật chính: Tang, mặt, nhịp và điểm. Tang là gõ vào phần tang (thân) trống; mặt là dùng dùi đánh vào mặt trống, dùi trống phải đánh phủ kíp mặt trống; nhịp là vừa đánh vào mặt trống vừa nhịp vào tang trống; điểm vừa đánh ở tang trống lại vừa điểm vào mặt trống. Bên cạnh đó còn có kỹ thuật cao và phức tạp hơn đó là kỹ thuật lắc dùi tức vừa đánh vào tang hoặc mặt trống vừa lắc nhẹ dùi để tạo ra 2,3 tiếng láy trong 1 nhịp và kỹ thuật láy dùi tức đánh liên tục tạo nên độ rung liên hoàn trong tiếng trống.
Nghệ thuật trình diễn trống tế Yên Thành được cổ nhân dựa theo thể thơ thất ngôn bát cú để phóng tác, tuân theo niêm luật trắc, bằng giúp tạo ra âm thanh nhịp nhàng, trầm bổng với sự phối hợp nhuần nhuyễn, độ chính xác cao của những người sử dụng nhạc cụ trống cái, trống con, chiêng và nao bạt. Trong đó, người đánh trống cái có vai trò như nhạc trưởng có nhiệm vụ dẫn dắt và điều tiết nhịp độ tiết tấu, trống con, nao bạt có nhiệm vụ giữ nhịp và hòa âm.
Trong dàn trống tế, người đánh trống cái đòi hỏi phải là người am hiểu và có kinh nghiệm, có trình độ kỹ thuật cao thì mới có thể đánh được trống cái. Còn những người thực hành trống con và nao bạt thì phải thành thạo để vào, ra cho đúng nhịp và đánh nhịp nhàng.
Trống tế phục vụ trong các nghi thức tế lễ
Biểu điễn trống tế tại nhà thờ họ
Nói đến vùng đất Yên Thành là không thể không nói đến nghệ thuật trình diễn trống tế. Bởi nơi đây, trống tế đã trở thành hồn cốt của quê hương làng xã. Đó là sợi chỉ đỏ kết nối mạch nguồn tâm thức của hậu thế đối với tiền nhân, là vẻ đẹp văn hóa tâm linh gắn liền tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, thờ cúng người có công. Mỗi năm vào các dịp lễ hội làng, lễ tế tại các đình, đền, miếu… đặc biệt là tại các nhà thờ họ vào những dịp như Tết Nguyên đán, rằm tháng Giêng, rằm tháng Bảy, lễ giỗ tổ lại rộn ràng tiếng trống tế. Nhiều cung bậc âm thanh đã tạo nên nét văn hóa riêng có của vùng đất này. Khi nói đến trống tế là chủ yếu nói đến dàn nhạc trống phục vụ cho nghi thức tế lễ tại các cơ sở thờ tự. Nó là sản phẩm kết hợp giữa lễ và nhạc, tức là các bước thực hành lễ nghi được thực hiện trên nền nhạc trống tế với các điệu trống khởi chính cổ, cổ tam nghiêm, trống dâng, trống sắp (trống đổ), trống lạy,… dàn nhạc phải đánh sao cho khớp với từng động tác, nghi thức của lễ tế… Nếu có sự kết hợp nhịp nhàng, nhuần nhuyễn giữa các động tác lễ nghi với các âm thanh của dàn nhạc trống tế sẽ tạo nên sự thăng hoa trong nghi lễ cúng tế: vừa có xướng, có nhạc, có vũ điệu (động tác, bước đi)....
Việc thực hành các trình thức tế lễ cùng với dàn nhạc trống tế phục vụ các nghi thức tâm linh thường phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định theo khuôn mẫu định sẵn. Các trình thức tế lễ phải thực hiện theo thứ tự trước sau, cùng với nó nhạc trống cũng phải tuân thủ đúng quy cách, các thành viên đội trống tế bắt buộc chỉ có nam giới, chính vì vậy trong màn trống tế không có nhiều sự sáng tạo.
Trống tế trình diễn trong các lễ hội
Màn trống thể hiện trong các hoạt động hội có tính linh hoạt và cộng đồng cao, không phân biệt nam nữ, tuổi tác. Tất cả mọi người có thể được thực hành và thỏa sức sáng tạo, thể hiện sự thăng hoa của bản thân thông qua màn trống dạo (tức là màn trống bắt đầu cho một nghi thức, người dân cũng thường gọi là 3 hồi trống dạo, 3 hồi trống hội…) đây là màn trống vui để trình diễn cho con cháu và Nhân dân cùng thưởng thức.
Trong các lễ hội truyền thống ở huyện Yên Thành thường tổ chức màn thi trống hội (còn gọi là 3 hồi trống dạo) giữa các dòng họ, các làng, các xã với nhau như lễ hội Đền Cả thị trấn Hoa Thành, lễ hội Đền - Chùa Gám xã Xuân Thành, lễ hội đền Đức Hoàng xã Đức Thành, lễ hội đình Sừng (xã Lăng Thành), lễ hội đình Phụng Luật xã Hợp Thành…. Không gian tổ chức là sân lễ hội, ngoài ra màn trống dạo này còn được thực hành tại các nhà thờ trước và sau giờ thực hành lễ tế. Đặc biệt, là đêm Giao thừa hoặc sau lễ yết cáo, con cháu các dòng họ đánh trống thâu đêm vừa tạo không khí vui tươi, náo nhiệt để con cháu quây quần túc yết trực hương khói cho tổ tiên. Trong thời gian này, con cháu thay nhau đánh những màn trống dạo. Đây là thời gian các nghệ nhân trống thể hiện tài nghệ của mình, đồng thời cũng là khoảng thời gian thế hệ trước truyền dạy lại cho lớp hậu thế. Ở Yên Thành, những lúc thế này, từ cháu bé 4 - 5 tuổi cho đến cụ già 80 - 90 tuổi đều thực hành trống tế…Khi đêm càng về khuya, sự náo nhiệt, ồn ào dần lắng lại nhường chỗ cho âm thanh của trống tế, giúp ta cảm nhận được cái hay, cái đẹp của trống tế truyền thống. Sự tinh tế với đôi tay tài hoa khi ra tang, khi dồn vào mặt trống uyển chuyển kết hợp đồng bộ hài hòa giữa trống cái, chiêng với dàn trống con, nao bạt đã tạo nên một âm thanh vừa linh thiêng vừa gần gũi với đời sống tinh thần của người dân.
Trình diễn trống cái tại lễ hội
Màn trống dạo được thực hiện theo 2 phong cách chính: một là mô phỏng theo phong cách chiến trận, hai là mô phỏng âm thanh của lễ hội mùa xuân. Nếu mô phỏng phong cách chiến trận thì tiếng trống mô tả một trận đánh, hùng tráng, kiên cường, bất khuất, oai phong và lẫm liệt, khi đó người cầm trống cái với tư thế nghiêm trang, cách cầm dùi chắc khỏe đánh những hồi trống trầm hùng, thúc dục với tiếng ngựa phi, tiếng binh khí va đập tạo nên những cao trào hùng tráng; Nếu đánh theo phong cách lễ hội của mùa xuân thì tiếng trống tươi vui, nhộn nhịp, trầm ấm, khoan thai nhẹ nhàng. Nhiều khi người nghệ nhân đã uyển chuyển đan xen hai phong cách đó tạo nên màn trống dạo đặc sắc vừa thể hiện tính hùng tráng vừa mang tính thiết tha nhẹ nhàng.
Một màn thực hành trống hội hay phải đảm bảo kết hợp được các kỹ thuật tang, mặt, nhịp, điểm, lắc dùi, láy dùi đồng thời phải có sự phối hợp ra, vào, giữ nhịp chuẩn xác của toàn đội cùng với khả năng phô diễn trắc, bằng của người chỉ huy. Người đánh trống cái thể hiện được tài nghệ của mình qua tiếng trống khi rộn ràng vui tươi, khi trầm hùng mạnh mẽ, lúc lại nhẹ nhàng khoan thai. Người đánh trống cái đạt trình độ cao, không chỉ khiến người nghe cảm nhận được về cái hay, cái đẹp từ âm thanh mà còn thấy được sự sâu sắc diệu vợi của bài trống đó.
Trống tế Yên Thành không chỉ là biểu tượng tín ngưỡng mà còn là di sản văn hóa phi vật thể quý giá, gắn liền với truyền thống giáo dục, giao tiếp liên kết các thế hệ và kết nối cộng đồng. Âm thanh trống tế là ngôn ngữ của lòng thành, biểu trưng của sự đoàn kết, là phương tiện kết nối giữa hiện tại, quá khứ và tương lai.
Trống tế Yên Thành không còn là chuyện riêng của một vùng, mà đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của cả tỉnh Nghệ An và đã được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (Quyết định số 2190/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025 của Bộ VHTTDL). Nhiều dòng họ, làng xã ở Yên Thành đã chủ động truyền dạy lại trống tế cho thế hệ trẻ, tổ chức thi trống hội, khuyến khích người dân học đánh trống từ nhỏ. Những đêm Giao thừa, khi trống tế vang lên trong làn khói hương bảng lảng, người ta không chỉ nghe một bản nhạc, mà là cả hồn quê đang sống dậy giữa đất trời. Trống tế Yên Thành không chỉ là tiếng gọi linh thiêng từ quá khứ mà còn là nhịp sống hiện tại của một cộng đồng biết yêu, biết giữ và biết truyền lại những giá trị thiêng liêng của cha ông. Giữa ồn ào hiện đại, tiếng trống ấy vẫn âm vang, nhắc nhở ta về một quê hương có cội, có nguồn - một miền quê không chỉ gieo hạt lúa, mà còn gieo mầm văn hóa qua từng hồi trống dội vang.
Ai về quê lúa Yên Thành
Dập dình trống tế lưu danh muôn đời
Âm vang dục giã muôn người
Xa quê cũng muốn về nơi sinh thành.
(Bài đã đăng VHTT Nghệ An số 19- Tháng 11/2025)
Hôm nay
Hôm qua
Tất cả