Chúng ta đang chứng kiến những sự thay đổi về văn hóa một cách hoàn toàn khác biệt trong bối cảnh công nghệ số. Những hiện tượng văn hóa mới xuất hiện và ngày càng phổ biến. Sự tương tác văn hóa giữa “thực” và “ảo” càng trở nên mạnh mẽ. Nhiều yếu tố trước đây người ta nghĩ nó rất “ảo” thì nay đã trở thành hiện thực. Một nền văn hóa mới - văn hóa số ra đời và đang ngày càng tác động mạnh mẽ đến nhiều phương diện cuộc sống.

Trí tuệ nhân tạo đang tác động mạnh mé đến mọi mặt của đời sống con người. Ảnh: Internet

Nhân loại đang chứng kiến sự thay đổi bước ngoặt trong quá trình phát triển khi dữ liệu trở thành một tư liệu sản xuất, một yếu tố tối quan trọng trong quá trình phát triển. Công nghệ hiện đại hay công nghệ số hiện nay vốn dựa trên dữ liệu để phát triển đang trở thành nguồn lực cơ bản của phát triển. Nói không quá khi công nghệ số đang vươn lên thành nhân tố then chốt của tiến hóa. Sự tiến hóa của công nghệ đang vượt qua sự tưởng tượng của người thường, đặc biệt là sự phát triển cúa trí tuệ nhân tạo. Trí tuệ nhân tạo gần như làm được rất nhiều việc mà con người làm được, phá vỡ nhiều quy tắc tồn tại từ nhiều đời nay. Nó thách thức luận điểm máy móc do con người tạo ra và không bao giờ có thể thay thế được con người. Nhưng với đà phát triển của trí tuệ nhân tạo ngày một tăng nhanh theo theo thời gian thì “không bao giờ” lại trở thành một khái niệm ngày một mong manh hơn.

Hãy nhìn xem: Trí tuệ nhân tạo có thể tổng hợp một công trình nghiên cứu khoa học xã hội dựa trên nền tảng tư liệu của nhiều nghiên cứu không thua gì một học giả. Trí tuệ nhân tạo có thể làm thơ không khác gì một thi sĩ. Trí tuệ nhân tạo có thể vẽ tranh không thua các họa sĩ. Ngay cả trong y học, trí tuệ nhân tạo cũng có thể thực hiện những phẫu thuật với yêu cầu độ chính xác cao. Trong cuộc sống thường nhật, máy móc với trí tuệ nhân tạo hiện đại có thể thực hiện các công việc từ trong nhà đến cơ quan, thay thế cho những người giúp việc, những trợ lý trong nhiều công việc khác nhau. Thậm chí, khi cuộc sống gia đình, tâm lý bất ổn, muốn tìm những lời khuyên nhủ, trí tuệ nhân tạo cũng có thể giúp con người. Nói vậy không phải để hạ thấp con người, mà để cho thấy sự phát triển nhanh chóng và mạnh mẽ đến đáng sợ của trí tuệ nhân tạo. Dù xét thế nào, thì bản thân trí tuệ nhân tạo cũng do con người xây dựng và nuôi dưỡng bằng dữ liệu. Trí tuệ nhân tạo sẽ chết khi không có dữ liệu. Và con người đã và đang cung cấp dữ liệu hàng giây, hàng phút, hàng giờ để nuôi trí tuệ nhân tạo một cách có chủ ý, có tổ chức hoặc vô ý.

Với sự phát triển của công nghệ số, của trí tuệ nhân tạo, khoảng cách giữa “thế giới thực” và “thế giới ảo” đang dần khỏa lấp. “Xã hội ảo” đang dần trở nên thật hơn. Nhiều khi nó thật đến nỗi người ta phải xem xét lại “xã hội thực” theo một cách khác và đưa nó vào ngoặc kép (“”) như trước đây dùng với xã hội ảo. Sự tương tác giữa “thực” và “ảo” ngày càng mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Những gì trong cuộc sống thực tại có thì trong thế giới ảo cũng có, cả tốt đẹp lẫn xấu xa. Và quan trọng nó không ảo khi tác động đến cuộc sống thật một cách thật hơn cả thật. Một người đàn ông có thể tìm thấy người yêu và đi đến hôn nhân chỉ qua mạng xã hội. Cũng trên mạng xã hội, một người phụ nữ có thể ly hôn chồng mình vì ghen tuông do anh ta tán tỉnh hay thả những ký hiệu hoặc lời nói yêu đương với một cô gái nào đó có khi chưa từng gặp. Một nhà báo có thể đưa một số thông tin và nhờ trí tuệ nhân tạo viết bài giúp anh ta mà chất lượng đủ để in báo. Một chủ doanh nghiệp nhập một số dữ liệu công việc vào và nhờ trí tuệ nhân tạo lập một kế hoạch kinh doanh cho anh ta ngay giờ nghỉ trưa, khi mà trợ lý hay nhân viên của anh ta còn đang ngủ. Một anh nông dân cũng có thể được tủ lạnh nhà mình thông báo rằng lượng lon bia trong tủ nhà anh sắp hết và cần bổ sung thêm để đáp ứng nhu cầu của anh. Một kẻ bợm rượu cũng có thể nhờ trí tuệ nhân tạo tư vấn cho mình tối nay nên uống loại rượu gì cho hợp với tâm trạng…

Đặc biệt, sự tương tác cá nhân của con người với thế giới ảo của riêng họ đang trở thành nhu cầu quan trọng. Một người cha có thể xa con trong nhiều tháng, một người vợ có thể xa chồng nhiều ngày, nhưng họ không thể rời xa điện thoại thông minh, xa mạng xã hội được một vài ngày. Ngôi nhà, bàn ăn, thậm chí giường ngủ vốn là không gian riêng tư, không gian gia đình thì nay cũng trở nên không tương đối bởi trong nhà nhưng mỗi người một thiết bị, trong một bàn ăn nhưng mỗi người một điện thoại và trong một giường ngủ, một cái chăn chung nhưng hai vợ chồng lại có những mối quan tâm riêng từ điện thoại của mình. Nhiều người đàn ông không muốn lấy vợ mà dành tiền mua một robot xinh đẹp về sống cùng. Nhiều phụ nữ tìm đến cuộc sống đơn thân vì có cả một thế giới riêng từ điện thoại. Nhiều đứa trẻ mắng lại cha mẹ mình hay đánh cả anh em mình nếu xúc phạm thần tượng trên mạng xã hội của nó. Những người năng động, khéo léo, chăm chỉ và hiểu biết công nghệ có thể kiếm sống, làm việc thậm chí làm giàu từ thế giới ảo một cách hợp pháp. Những người nhẹ dạ, cả tin hay tham lam mà thiếu hiểu biết cũng có thể mất hàng tỷ đồng trên thế giới ảo… Nói vậy để thấy, sự tương tác thật - ảo đang mạnh mẽ đến mức xóa nhòa ranh giới và con người đang bước hai chân đi giữa hai thế giới một cách rõ ràng hơn.

Con người đang có cảm tình với cả máy móc? Nghe có vẻ vu vơ nhưng nó đã và đang tồn tại. Một anh bạn kể chuyện hài hước rằng: “Hôm nay tao bật máy tính ra, ngắm lại ảnh chụp chung với người yêu, chẳng may ấn nhầm nút xóa. May mà máy tính còn biết hỏi bạn có muốn xóa hình ảnh này không? Nghĩa là còn cho mình thêm sự lựa chọn. Chẳng bù cho cô người yêu: chia tay là nó xóa luôn”. Câu chuyện hài khi so sánh máy móc với con người, lại còn là người yêu, nhưng lại rất phù hợp với tâm trạng nhiều người. Như Nguyễn Thế Hoàng Linh từng viết những câu thơ: “Có một lần tôi làm thơ trên máy tính/Và đặt tên file là “tinhyeu”/Khi không hài lòng tôi định xoá/Cái máy tính bị coi là muôn đời vô cảm/Hỏi tôi: “Are you sure you want to delete “tinhyeu?”/Tôi đã rùng mình/Bạn ạ”.

Ngày nay, số người sử dụng trí tuệ nhân tạo đang ngày càng tăng lên. Nhiều người đã xem trí tuệ nhân tạo là một trợ lý, một đồng nghiệp, một người bạn, một người thầy… để chia sẻ. Khi mở ra chương trình để làm việc, họ gửi lời “chào AI”. Khi làm xong công việc, họ nói lời “cảm ơn AI”. Như một doanh nhân chia sẻ: Khi trợ lý của tôi đang nghỉ trưa, AI giúp tôi làm rất nhiều việc từ tổng kết công việc, xây dựng kế hoạch, đánh giá chất lượng… Nếu thời điểm đó, tôi nhờ trợ lý làm, dù chính là công việc họ được phân công, thì họ cũng từ chối hoặc nhận làm nhưng chẳng vui vẻ gì. Trong khi đó, trí tuệ nhân tạo giúp tôi hoàn thành một cách nhanh chóng và không một lời phàn nàn nào cả. Vậy, tại sao tôi lại không cảm ơn “nó”. Và cả khi tôi nói lời cảm ơn, trí tuệ nhân tạo còn biết khách sáo tương tác lại. Đó chẳng phải hơn cả người bạn rồi sao! 

Văn hóa số đang hình thành và phát triển mạnh mẽ từ những trẻ nhỏ. Ảnh: Hồ Long

 Đề cập đến những vấn đề trên là chúng ta đang thảo luận về một vài phương diện của văn hóa số. Văn hóa số là nền văn hóa dựa trên nền tảng hệ thống dữ liệu với những trang bị công nghệ hiện đại và sự tương tác giữa các hoạt động truyền thống với các hoạt động trên thế giới do công nghệ tạo thành. Văn hóa số đang góp phần định hình lại văn minh thế giới. Chúng ta đang nói nhiều về kỷ nguyên mới hay kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Kỷ nguyên này dựa trên nhiều trụ cột quan trọng như cải cách hành chính để nâng cao hiệu quả của hệ thống chính trị và bộ máy quản lý nhà nước, phát triển nền kinh tế số để đẩy mạnh hiệu quả kinh tế cũng như quá trình hội nhập quốc tế… Nhưng quan trọng bậc nhất vẫn là phát triển nền văn hóa vừa phát huy được các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, vừa tiếp nhận và vận dụng tối đa các giá trị văn hóa mới của nhân loại. Nền văn hóa vừa là động lực, vừa là mục tiêu của kỷ nguyên mới. Trong đó, theo xu hướng chung của nhân loại, theo sự phát triển của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, thì nền văn hóa mới sẽ là nền văn hóa số, nền văn minh tri thức hay văn minh tin học, văn minh trí tuệ… Dù gọi bằng cách nào thì trong nền văn hóa đó, khoa học công nghệ trở thành điểm nhấn cho hầu hết các quá trình phát triển. Chuyển đổi số, cách mạng số, chính quyền số, kinh tế số… sẽ chỉ là một cái tên gọi trống rỗng nếu không có văn hóa số, không có công dân số hay nguồn nhân lực số. Thế nên, văn hóa trong kỷ nguyên mới không những không bị giảm thiểu vai trò, mà ngược lại còn trở nên quan trọng hơn, là nguồn lực cơ bản để đưa dân tộc chuyển mình.

Văn hóa số đang hình thành và phát triển mạnh mẽ từ những trẻ nhỏ đến người già, từ đô thị đến nông thôn. Ảnh: Đình Chiến

Khoa học công nghệ vốn bản thân nó là một sản phẩm văn hóa, do con người tạo ra và con người quyết định đến sự phát triển của nó. Nhưng cũng như các sản phẩm văn hóa khác, khoa học công nghệ tác động ngược trở lại đến văn hóa, góp phần kiến tạo các giá trị văn hóa mới. Khoa học công nghệ ảnh hưởng lớn đến mọi mặt đời sống, từ sinh hoạt sản xuất, sinh hoạt xã hội và sinh hoạt văn hóa. Con người hiện tại, khi tách khỏi công nghệ sẽ gặp nhiều khó khăn, nếu không muốn nói là trở nên lạc lõng. Sự định danh cá nhân con người đang dần được số hóa, hầu hết các giấy tờ quan trọng đều được số hóa… Điều đó làm cho con người cùng trở thành một định danh số. Rồi sự tương tác giữa con người với nhau cũng được thực hiện chủ yếu dựa vào khoa học công nghệ. Có thể nói khoa học công nghệ đang len lỏi vào mọi vấn đề cuộc sống, làm cho con người trở nên lệ thuộc hơn vào công nghệ.

Văn hóa số, xét cho cùng là nền văn hóa gắn với quá trình chuyển đổi số và chịu ảnh hưởng của khoa học công nghệ. Văn hóa số gắn với chính trị số, chính quyền số, kinh tế số, công dân số… đều là những thuật ngữ thời thượng, đang được nhiều nước quan tâm. Nền văn hóa số cũng là một thể hiện của văn minh tri thức, văn minh trí tuệ, bởi ở đó, sức lao động thể chất không thể so sánh với sự sáng tạo của trí tuệ con người. Những hệ thống dữ liệu số sẽ trở thành một tài nguyên quan trọng, thành nhân tố thứ tư (sau cơ sở vật chất, sức lao động và vốn) của tư liệu sản xuất. Nó trở thành một nhân tố quan trọng cho quá trình phát triển, nó rút ngắn và thậm chí xóa nhòa khoảng cách giữa xã hội thật và “xã hội ảo”. Rồi đây, theo dự báo, bên cạnh so bì, cạnh tranh nhau về tài nguyên thiên nhiên, về nguồn lực văn hóa và con người, thì người ta còn cạnh tranh nhau về hệ thống dữ liệu, về hiệu quả số hóa và chuyển đổi số của các địa phương, quốc gia hay khu vực. Hệ thống dữ liệu không chỉ được địa phương, quốc gia mà một lúc nào đó sẽ quốc tế hóa, trở thành nhân tố quan trọng trong quá trình phát triển của nhân loại. Xây dựng văn hóa số vì thế sẽ trở thành vấn đề quan trọng của các quốc gia./.

(Bài đã đăng VHTT Nghệ An, số tết Ất Tỵ - Tháng 01/2025)