Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng phát biểu tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc ngày 21.11.2021. Nguồn: Internet

Văn hóa là nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực quan trọng thúc đẩy sự phát triển bền vững của đất nước. Trong suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước, văn hóa luôn đóng vai trò trung tâm trong việc hình thành bản sắc dân tộc, bồi đắp nhân cách con người Việt Nam, và tạo nên sức mạnh nội sinh to lớn. Trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay, việc xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc càng trở nên cấp thiết, đòi hỏi những định hướng chiến lược sâu sắc và xuyên suốt.

Trong bối cảnh đó, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn xác định phát triển văn hóa là một trong ba trụ cột lớn (cùng với chính trị và kinh tế) trong chiến lược phát triển đất nước. Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, với tầm nhìn sâu rộng và tư duy lý luận sắc bén, đã dành sự quan tâm đặc biệt cho lĩnh vực văn hóa. Tổng Bí thư cho rằng, văn hóa là hồn cốt của dân tộc “Văn hóa còn thì dân tộc còn và ngược lại văn hóa mất thì dân tộc mất”. Những chỉ đạo của Tổng Bí thư trong nhiều văn kiện, bài viết, và bài phát biểu quan trọng đã hình thành một hệ tư tưởng nhất quán, thế hiện rõ tầm nhìn chiến lược về xây dựng và phát triển văn hóa trong giai đoạn mới. Đặc biệt, các nội dung này đã được hệ thống hóa, chắt lọc và trình bày súc tích trong cuốn sách “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà, bản sắc dân tộc”. Sách do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành năm 2024.

Với 92 bài viết, bài phát biểu và trích đoạn quan trọng được sắp xếp theo trình tự thời gian và chủ đề cụ thể, cuốn sách góp phần khẳng định vị trí trung tâm của văn hóa trong công cuộc phát triển đất nước, đồng thời truyền cảm hứng mạnh mẽ về sứ mệnh xây dựng con người Việt Nam thời đại mới. Qua các bài viết, bài phát biểu trong cuốn sách cho ta thấy, tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt và tầm nhìn chiến lược của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng về xây dựng và phát triển văn hóa thể hiện rõ ở những điểm sau:

1. Quan điểm nhất quán về vị trí và vai trò của văn hóa

Một trong những tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt được Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nhấn mạnh là quan điểm nhất quán về vị trí, vai trò trung tâm của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Theo Tổng Bí thư, văn hóa không chỉ là nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội mà còn là động lực nội sinh, giữ vai trò quyết định đối với sự phát triển bền vững đất nước. Tổng Bí thư nêu rõ: “Xây dựng và phát triển văn hóa là sự nghiệp của toàn dân. Toàn dân tham gia sáng tạo văn hóa, làm nghĩa vụ văn hóa, đồng thời toàn dân được hưởng thụ những thành tựu văn hóa.”⁽¹⁾

Đặc biệt, Tổng Bí thư khẳng định rằng, văn hóa không thể đứng tách rời, mà phải gắn bó chặt chẽ với các lĩnh vực chính trị, kinh tế, xã hội, tạo nên một chỉnh thể hài hòa trong quá trình phát triển đất nước. Tổng Bí thư nhấn mạnh, văn hóa phải thấm sâu vào mọi lĩnh vực đời sống xã hội, từ kinh tế, chính trị đến quốc phòng, an ninh, đối ngoại, trong đó con người là trung tâm, chủ thể, mục tiêu và động lực của phát triển. Quan điểm này không chỉ thể hiện nhận thức sâu sắc về vai trò của văn hóa, mà còn mở ra hướng tiếp cận toàn diện trong việc hoạch định chính sách văn hóa.

2. Định hướng xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc

Vũ điệu Tây Nguyên trong chương trình nghệ thuật kỷ niệm 10 năm Ví Giặm Nghệ Tĩnh được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Ảnh: Ngọc Mai

Tư tưởng xuyên suốt của Tổng Bí thư trong phát triển văn hóa được thể hiện rõ qua định hướng Xây dựng một nền văn hóa vừa tiên tiến, vừa đậm đà bản sắc dân tộc. Theo Tổng Bí thư, “tiên tiến” nghĩa là nền văn hóa ấy phải mang tinh thần nhân văn, dân chủ, hiện đại, kế thừa tinh hoa văn hóa nhân loại, đồng thời gắn bó mật thiết với lý tưởng xã hội chủ nghĩa. Còn “đậm đà bản sắc dân tộc” là yêu cầu sống còn để gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, lịch sử, phong tục, tập quán tốt đẹp của dân tộc Việt Nam. Tổng Bí thư cho rằng: Không có bản sắc thì không có dân tộc. Xây dựng văn hóa phải bắt đầu từ việc giữ gìn cốt cách, tâm hồn và lối sống của người Việt Nam. Quan điểm này vừa là sự tiếp nối truyền thống văn hóa ngàn đời của dân tộc, vừa là lời cảnh tỉnh trước nguy cơ mai một bản sắc trong bối cảnh toàn cầu hóa mạnh mẽ.

3. Quan điểm phát triển toàn diện con người Việt Nam

Một nội dung cốt lõi khác trong tư tưởng chỉ đạo của Tổng Bí thư là phát triển toàn diện con người Việt Nam trong thời đại mới. Tổng Bí thư khẳng định con người vừa là trung tâm, vừa là chủ thể của sự nghiệp phát triển văn hóa. Do đó, cần tạo điều kiện để mỗi cá nhân được sáng tạo, hưởng thụ và đóng góp cho đời sống văn hóa, hướng tới một xã hội lành mạnh, nhân văn, tiến bộ. “Hướng các hoạt động văn hóa vào việc xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện về trí tuệ, đạo đức, thể chất, năng lực sáng tạo, ý thức công dân, tuân thủ pháp luật, làm cho văn hóa trở thành nhân tố thúc đẩy con người tự hoàn thiện nhân cách”⁽²⁾.

Đặc biệt, Tổng Bí thư đặt trọng tâm vào giáo dục đạo đức, lý tưởng cách mạng và lối sống cho thế hệ trẻ, coi đây là nhân tố quyết định tương lai dân tộc. Tổng Bí thư nhấn mạnh: “Nói văn hóa là con người. Nói con người trước hết là nói tư tưởng, đạo đức, lối sống” ⁽³⁾. “Đoàn TNCS Hồ Chí Minh phải giúp Đảng thực hiện tốt nhiệm vụ giáo dục chủ nghĩa cộng sản cho thanh thiếu niên. Thông qua các hoạt động tư tưởng, văn hóa, bồi dưỡng cho thanh niên sống có lý tưởng, hoài bão, có động cơ học tập đúng đắn, vì đất nước, vì Nhân dân…” ⁽⁴⁾, “Giáo dục đạo đức, lối sống cho thanh niên là một nội dung quan trọng…Phải làm sao giữ gìn được đạo đức cần, kiệm, liêm chính, lối sống giản dị, lành mạnh”⁽⁵⁾. Tổng Bí thư cảnh báo về nguy cơ “lệch chuẩn” trong nhận thức và hành vi của một bộ phận thanh niên hiện nay, đồng thời kêu gọi toàn xã hội tham gia vào việc xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, nhất là trong nhà trường, gia đình và không gian mạng.

4. Tầm nhìn chiến lược về phát triển văn hóa trong thời kỳ mới

4.1. Xây dựng văn hóa trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đưa ra một tầm nhìn chiến lược nhằm xây dựng nền văn hóa Việt Nam có khả năng hội nhập nhưng không hòa tan. Một trong những trọng tâm được nhấn mạnh là bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc trước nguy cơ xâm lăng văn hóa từ bên ngoài. Bên cạnh đó, Tổng Bí thư cũng nhấn mạnh vai trò chủ động hội nhập quốc tế về văn hóa, coi đây là một phần trong chiến lược nâng cao vị thế quốc gia. Tư tưởng này phản ánh một cách tiếp cận tích cực và hiện đại, trong đó hội nhập quốc tế không làm mất đi giá trị truyền thống mà ngược lại, giúp khẳng định bản sắc dân tộc trong một thế giới đa dạng văn hóa.

Bìa cuốn sách Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng

4.2. Phát triển các ngành công nghiệp văn hóa và môi trường văn hóa lành mạnh

Một định hướng chiến lược nổi bật trong tư duy văn hóa của Tổng Bí thư là khuyến khích sáng tạo và phát triển các ngành công nghiệp văn hóa, đặc biệt trong kỷ nguyên số. Tổng Bí thư nêu rõ: “Xây dựng môi trường văn hóa số phù hợp với nền kinh tế số, làm cho văn hóa thích nghi, điều tiết sự phát triển bền vững đất nước trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ 4, khẩn trương phát triển ngành công nghiệp văn hóa, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh”⁽⁶⁾. Việc gắn phát triển văn hóa với chuyển đổi số - thông qua phim ảnh, âm nhạc, xuất bản điện tử, nghệ thuật thị giác, sáng tạo nội dung số - không chỉ là xu thế tất yếu mà còn là cơ hội để văn hóa Việt Nam lan tỏa rộng rãi hơn trong nước và quốc tế.

Cùng với đó, Tổng Bí thư cũng nhấn mạnh nhiệm vụ xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, bắt đầu từ các tế bào cơ bản của xã hội như gia đình, nhà trường và cộng đồng. Tổng Bí thư nhấn mạnh: “Chú trọng xây dựng văn hóa ứng xử lành mạnh trong xã hội, phát huy những giá trị tích cực về thuần phong mĩ tục của gia đình và xã hội; nêu cao tinh thần tương thân, tương ái, đoàn kết, trọng tình nghĩa, trọng công lý và đạo lý xã hội” ⁽⁷⁾. Việc xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, đặc biệt trong không gian mạng, cũng được Tổng Bí thư đề cập như một yêu cầu cấp thiết nhằm chống lại những tác động tiêu cực từ lối sống thực dụng, lai căng, phản văn hóa.

4.3. Xây dựng Đảng về văn hóa, phát huy vai trò của hệ thống chính trị

Trong tiến trình phát triển đất nước, văn hóa không chỉ là mục tiêu, mà còn là động lực tinh thần to lớn của sự nghiệp đổi mới và phát triển bền vững. Một trong những tư tưởng nổi bật và xuyên suốt của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng là yêu cầu “xây dựng Đảng về văn hóa” - một nội dung đặc biệt quan trọng trong xây dựng Đảng toàn diện, gắn với việc phát huy vai trò của cả hệ thống chính trị. Tư tưởng này không chỉ định hình phương hướng phát triển văn hóa, mà còn tạo nên nền tảng đạo đức, tinh thần, văn minh cho Đảng cầm quyền trong thời kỳ mới.

Xây dựng Đảng về văn hóa là một nội dung có tầm nhìn chiến lược, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng khẳng định: “Công tác tư tưởng - văn hóa tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh tư tưởng, đấu tranh lý luận, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, truyền thống văn hóa và bản sắc văn hóa tốt đẹp của dân tộc”⁽⁸⁾. Đây là một bước phát triển mới trong tư duy lý luận của Đảng ta, mở rộng phạm vi xây dựng Đảng từ chính trị, tư tưởng, đạo đức đến cả phương diện văn hóa.

Xây dựng Đảng về văn hóa không phải là khẩu hiệu hình thức, mà là đòi hỏi thực chất, nhằm hướng tới một Đảng mẫu mực về tư duy, hành vi, lối sống, về mối quan hệ với Nhân dân, với đất nước và thời đại. Nó đòi hỏi các tổ chức Đảng và mỗi cán bộ, đảng viên phải nêu gương về phẩm chất đạo đức, về lối sống lành mạnh, về tinh thần trách nhiệm, ý thức vì cộng đồng và sự nghiệp chung của dân tộc.

Tổng Bí thư không chỉ nói đến văn hóa với tư cách một lĩnh vực đời sống xã hội, mà đặt nó vào trung tâm của công cuộc xây dựng và chỉnh đốn Đảng. Điều này cho thấy sự nhận thức rất sâu sắc và nhất quán về vai trò của văn hóa trong chính trị, trong quản lý và trong sự phát triển toàn diện của quốc gia.

Đạo đức cách mạng là cốt lõi của văn hóa trong Đảng

Với Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, văn hóa trong Đảng trước hết chủ yếu là đạo đức cách mạng. Đó là tinh thần “cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư”: là sự gương mẫu, trong sạch, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám đổi mới vì lợi ích của đất nước và Nhân dân. Văn hóa trong Đảng không thể tách rời với công cuộc phòng chống suy thoái tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống và những biểu hiện “tự chuyển biến”, “tự chuyển hóa”. Chính vì vậy, xây dựng Đảng về văn hóa phải đi đôi với xây dựng đạo đức trong Đảng, với công tác cán bộ, với cơ chế kiểm tra, giám sát, khen thưởng, kỷ luật công minh, nghiêm túc. Đó là cách để giữ vững bản chất cách mạng và khoa học của Đảng làm cho Đảng ta thực sự “là đạo đức, là văn minh”.

Xây dựng Đảng về văn hóa gắn với phát huy vai trò của cả hệ thống chính trị

Một điểm đặc biệt trong tư duy của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng là sự gắn bó mật thiết giữa xây dựng Đảng về văn hóa và việc phát huy vai trò của cả hệ thống chính trị. Văn hóa không thể tách rời khỏi hệ thống tổ chức của Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị xã hội. Từng cơ quan, đơn vị, từng cán bộ công chức trong hệ thống chính trị đều phải ý thức và hành động theo chuẩn mực văn hóa, để xây dựng một hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh.

Hệ thống chính trị là nơi vận hành và lan tỏa các giá trị văn hóa vào thực tiễn đời sống, từ cơ quan công quyền đến cộng đồng dân cư. Khi hệ thống chính trị hoạt động trên nền tảng văn hóa, thì chính sách sẽ hợp lòng dân, Nhân dân sẽ đồng thuận, xã hội sẽ ổn định và phát triển.

Văn hóa trong hệ thống chính trị là biểu hiện của Nhà nước pháp quyền, của dân chủ xã hội chủ nghĩa.

Tư tưởng của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng về “văn hóa trong hệ thống chính trị” còn gắn liền với việc xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Một hệ thống chính trị có văn hóa là hệ thống thượng tôn pháp luật, đặt quyền lợi của Nhân dân lên trên hết, biết lắng nghe, đối thoại và phục vụ Nhân dân.

5. Ý nghĩa thực tiễn và định hướng hành động

Tư tưởng chỉ đạo nhất quán và tầm nhìn chiến lược của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng về phát triển văn hóa đã có tác động sâu rộng đến việc hoạch định đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước trong thời gian qua. Những nội dung trọng tâm được Tổng Bí thư nhấn mạnh - như phát triển con người toàn diện, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, phát triển công nghiệp hóa.... đã được thể chế hóa rõ ràng trong các văn kiện quan trọng như Văn kiện Đại hội XIII của Đảng, các Nghị quyết Trung ương, đặc biệt là Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021 - nơi Tổng Bí thư đã có bài phát biểu sâu sắc, định hướng toàn diện về sự nghiệp chấn hưng văn hóa. Những tư tưởng này còn trở thành cơ sở lý luận cho việc điều chỉnh các chính sách văn hóa - từ giáo dục đạo đức, chính sách với người làm văn hóa, đến hỗ trợ ngành công nghiệp sáng tạo.

Trong thực tiễn, có thể nhận thấy nhiều chuyển biến tích cực trong công cuộc chấn hưng văn hóa thời gian qua, thể hiện qua việc củng cố các thiết chế văn hóa cơ sở, khôi phục và phát huy giá trị các di sản văn hóa truyền thống, nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức, lối sống trong nhà trường. Tuy nhiên, để thực hiện hiệu quả hơn nữa tư tưởng chỉ đạo này trong giai đoạn tới, cần thực hiện một số giải pháp sau:

Trước hết, phải tiếp tục nâng cao nhận thức và trách nhiệm của toàn hệ thống chính trị đối với phát triển văn hóa, coi đây là nhiệm vụ trọng tâm, xuyên suốt, không thể tách rời với phát triển kinh tế - xã hội.

Thứ hai, cần đổi mới phương thức đầu tư cho văn hóa, không chỉ theo hướng ngân sách mà quan trọng hơn là tạo môi trường cho sáng tạo, khuyến khích hợp tác công - tư trong phát triển các ngành công nghiệp văn hóa.

Thứ ba, cần đẩy mạnh giáo dục văn hóa trong trường học, với các nội dung cụ thể về giá trị truyền thống, đạo đức công dân, ý thức cộng đồng.

Thứ tư, phải chú trọng xây dựng đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa vừa có tâm vừa có tầm, có bản lĩnh chính trị vững vàng và năng lực sáng tạo trong thời đại số.

Những giải pháp này, nếu được triển khai đồng bộ, sẽ góp phần hiện thực hóa tư tưởng chỉ đạo của Tổng Bí thư, đưa văn hóa thực sự trở thành sức mạnh nội sinh thúc đẩy phát triển đất nước bền vững.

 Tư tưởng của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là một hệ thống lý luận nhất quán, toàn diện và sâu sắc, được đúc kết từ thực tiễn lãnh đạo, gắn với những trăn trở chiến lược về vận mệnh văn hóa dân tộc trong thời kỳ mới. Không chỉ dừng lại ở các phát biểu định hướng, tư tưởng này đã trở thành kim chỉ nam cho nhiều chủ trương, chính sách lớn của Đảng và Nhà nước, là nền tảng tư tưởng vững chắc cho quá trình chấn hưng văn hóa dân tộc. Cuốn sách “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” chính là minh chứng sinh động và cô đọng cho giá trị lý luận - thực tiễn sâu sắc đó./.

(Bài đã đăng VHTT Nghệ An số 18 - Tháng 9/2025)

_____________________

Chú thích:

⁽¹⁾ Tư tưởng Hồ Chí Minh về Văn hóa mãi mãi soi sáng con đường xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam - Tr.103.

⁽²⁾ Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực và nguồn lực nội sinh quan trọng cho phát triển bền vững đất nước - Tr. 60.

⁽³⁾ Nắm vững các quan điểm cơ bản của Đảng chỉ đạo sự nghiệp văn hóa ở nước ta - Tr. 77.

^(4)&(5) Công tác tư tưởng văn hóa đối với thế hệ trẻ. Tr 157-158

⁽⁶⁾ Quyết tâm chấn hưng và xây dựng thành công một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc - Tr.46.

⁽⁷⁾ Quyết tâm chấn hưng và xây dựng thành công một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc - Tr.50.

⁽⁸⁾ Ba yêu cầu lớn của công tác tư tưởng - văn hóa - Tr.69.