Văn hóa đọc có vai trò quan trọng đối với mọi nền giáo dục. Phát triển giáo dục không thể ngó lơ việc chấn hưng văn hóa đọc. Hiện nay, bản thân văn hóa đọc cũng đang gặp nhiều vấn đề bất cập nên chưa có nhiều đóng góp vào sự phát triển của giáo dục. Cùng với đó, những người có vai trò quan trọng trong phát triển văn hóa đọc là những người thầy giáo, cô giáo cũng chưa quan tâm nhiều đến văn hóa đọc hay việc làm sao để giúp học sinh có những chiến lược đọc sách một cách hiệu quả. Vậy nên, việc nhận thức về những bất cập của văn hóa đọc, về vai trò của dạy học với dạy đọc để xây dựng một chiến lược đọc sách hiệu quả là câu chuyện cần phải được suy nghĩ và thảo luận nhằm thúc đẩy văn hóa đọc góp phần phát triển nền giáo dục quốc gia.

Những vấn đề của văn hóa đọc hiện nay

Lâu nay, nhiều người trong chúng ta thường mắc một căn bệnh cố hữu trong đọc sách là mau chán. Khi cần một việc gì đó thì lao đầu vào đọc. Đọc đêm rồi đọc ngày. Đọc quên ăn, quên ngủ. Nhưng xong việc rồi lại tự cho mình được nghỉ ngơi sau mấy ngày chăm chỉ đọc. Và thế là lại sao nhãng việc đọc. Đây là sự biểu hiện của việc đọc sách chỉ để xong việc theo thời vụ. Việc đọc như vậy không nhập tâm được lâu và thiếu tính hệ thống. Bởi công việc luôn thay đổi và nhiều khi có sự khác nhau lớn trong các giai đoạn nên việc đọc sách theo công việc cũng giống như lao động theo thời vụ vậy, có thể năng suất cao nhưng hiệu quả lại thấp và thiếu tính bền vững. Người đọc sách theo thời vụ công việc như vậy cũng bỏ qua mất một đức tính quan trọng của người đọc sách. Đó là sự kiên trì. Những ý tưởng, những sáng tạo nhiều khi như một tia chớp xẹt qua, nhưng nó phải dựa trên nền tảng tri thức sâu rộng. Nhìn chung, đọc sách theo thời vụ và nhu cầu công việc là một thói quen thường thấy ở người Việt Nam. Điều này không xấu, bởi khi làm việc mà sử dụng sách vở để tìm kiếm tri thức là điều vô cùng quan trọng. Và nó cũng là cơ sở nền tảng để xử lý công việc một cách phù hợp nhất. Nhưng đọc sách theo thời vụ như vậy, xét theo tiến trình phát triển của một con người để có một nền tảng tri thức bền vững thì vẫn còn nhiều hạn chế.

Qua nhiều cuộc trao đổi thì có thể thấy rằng việc đọc sách của người Việt tùy thuộc nhiều vào cảm hứng. Nhiều bạn trẻ chia sẻ rằng, họ gặp khó trong việc tìm cảm hứng để đọc sách. Mỗi lần nghe một thầy giáo giảng về một vấn đề thú vị, gợi mở ra nhiều điều hấp dẫn thì các học trò lại có cảm hứng để tìm sách và đọc. Hay tham gia một cuộc hội thảo, một cuộc tranh luận về một vấn đề gì đó mà họ quan tâm và được mở rộng ra nhiều điều thì về lại tràn trề cảm hứng đọc sách. Lúc đó, người ta lao vào tìm tòi và đọc sách để xem xét lại những ý kiến của người khác đúng sai thế nào. Và cũng đọc theo kiểu tập trung quên ăn, quên ngủ. Thế nhưng sau dăm ngày, đọc một số sách vở liên quan thì nguồn cảm hứng lại vơi cạn dần. Và rồi lại rơi vào tình trạng chán đọc. Đúng là nguồn cảm hứng rất quan trọng trong văn hóa đọc. Đọc mà không có cảm hứng, không thấy thích thú thì khó mà hiệu quả và cũng khó duy trì bền bỉ, lâu dài được. Nhưng nên nhớ, cảm hứng cũng là một thứ cảm xúc nhất thời. Nó không kéo dài lâu nếu con người không biết nuôi dưỡng nó. Những người đọc sách theo cảm hứng khi được một người thầy uyên bác tạo ra qua một bài giảng, hay cảm hứng do một số người tạo ra cho mình qua một cuộc tranh luận thường đọc hăng say nhưng cũng nhanh chán. Bởi vì đó là nguồn cảm hứng do người khác mang lại chứ không phải nguồn cảm hứng xuất phát tự nội tâm của người đó. Mà dựa vào cảm hứng từ bên ngoài thì nhanh vơi cạn cũng là chuyện dễ hiểu.

Nhiều năm qua, một câu hỏi được nhiều người quan tâm là làm sao để chấn hưng và phát triển văn hóa đọc nhằm xây dựng nền kinh tế tri thức hay theo đuổi nền văn minh trí tuệ? Các cơ quan, tổ chức đi tìm câu trả lời cho câu hỏi này bằng những cuộc phát động hưởng ứng phòng trào đọc sách hay những lời kêu gọi mọi người đọc sách. Nhưng ứng xử với đọc sách và văn hóa đọc như vậy thật sự còn chưa hợp lý. Vì đọc sách hay văn hóa đọc không phải là một phong trào, không phải là hiện tượng hay là một yếu tố nhất thời. Đó là một quá trình hoạt động văn hóa xã hội thường xuyên và liên tục nên phải ứng xử với nó một cách có văn hóa. Vấn đề văn hóa thì phải có liệu pháp văn hóa!

Đọc sách là việc quan trọng thật sự bởi nó giúp người ta hiểu những điều tốt đẹp và sống tử tế, hài hòa với mọi người hơn. Nói cách khác, đọc sách là một kênh quan trọng để con người ta sống văn minh hơn. Muốn vậy cần phải thấy được nhược điểm về văn hóa đọc của người Việt, mà hai điểm phân tích phía trên là rất quan trọng. Đúng là đọc sách là món ăn quan trọng để nuôi dưỡng tâm hồn của một con người. Cũng như cơ thể, muốn khỏe mạnh thì phải ăn cơm điều độ và phù hợp hàng ngày, chứ không ai béo khỏe vì ăn một bữa cỗ, dù ăn cỗ thì ngon hơn bữa cơm bình thường nhiều lần. Đọc sách cũng vậy, một tâm hồn mẫn tuệ khi được đọc sách hàng ngày, hàng năm và kéo dài trong cả cuộc đời chứ không phải dựa vào tập trung đọc dăm ba ngày là đủ. Đó là văn hóa của sự đọc. Để chấn hưng văn hóa đọc và đưa văn hóa đọc thành động lực để phát triển nền giáo dục thì cần phải gắn việc dạy đọc với dạy học, và đưa ra những chiến lược đọc sách sao cho hiệu quả.

Dạy đọc là mội nội dung quan trọng trong dạy học

Khi còn sống, GS.TS Phạm Đức Dương là một người đọc sách chăm chỉ và nghiêm túc. Thầy rất coi trọng việc đọc và cũng là một người truyền cảm hứng cho người khác về văn hóa đọc một cách mãnh liệt. Chẳng vì thế mà thư viện gia đình của thầy thường xuyên có học trò đến đọc sách. Bởi không chỉ nhiều sách vở, trong đó có những cuốn sách quý được thầy lưu giữ nhiều chục năm mà không dễ tìm thấy ở những thư viện khác. Nhưng quan trọng là đến đó đọc sách sẽ được thầy chia sẻ, truyền dạy thêm về kinh nghiệm, về văn hóa đọc cũng như trao đổi về chuyên môn. Thầy luôn sẵn sàng dành thời gian để truyền cảm hứng cho học trò về tinh thần đọc sách, về đam mê nghiên cứu khoa học. Đã nhiều lần thầy nói với tôi rằng, sở dĩ thầy không chỉ nghiêm túc mà còn đam mê đọc sách vì được những người thầy chỉ dạy điều đó. Thầy nghiêm túc thì trò sẽ nghiêm túc. Thầy luôn là tấm gương đối với trò nên một khi thầy coi trọng việc đọc và truyền cảm hứng lại cho trò thì văn hóa đọc cũng được gieo duyên và truyền dẫn. Thế nên, dù chủ yếu làm việc ở viện nghiên cứu nhưng thầy Dương có nhiều học trò ở các trường đại học khắp trong và ngoài nước. Trong hơn mười năm thường xuyên lui tới nhà thầy, tôi luôn gặp thầy ngồi đọc sách ở trên phòng thư viện gia đình. Nhiều hôm trời nắng nóng, thấy thầy cởi trần ngồi đọc sách mà không bật quạt. Tôi hỏi thầy thì thầy bảo thầy đang thử đọc sách như một kiểu thiền, nếu mình tập trung vào đọc sách một cách cao độ thì có thể quên đi môi trường xung quanh…

Ngày nay, khi đến các thư viện ở các trường đại học, người ta không còn thấy cảnh đông đúc, thậm chí chen lấn để lấy chỗ, để mượn sách và để ngồi đọc. Cũng có thể do các thư viện khang trang hơn, tài liệu nhiều hơn và việc tiếp cận tài liệu học tập cũng đa dạng hơn. Nhưng chắc chắn có một vấn đề dễ nhận ra, là văn hóa đọc đang có trục trặc, sinh viên đang thiếu sự coi trọng việc đọc sách. Gần như là đọc sách theo mùa vụ, phục vụ cho thi cử là chính. Có thể kể ra hàng tá nguyên nhân, nhưng có nguyên nhân đến từ những người thầy. Những người đi giảng dạy đã không truyền cảm hứng đam mê sách vở được cho học trò. Thậm chí, không ít những người thầy cô cũng chưa thực sự quan tâm đến chuyện đọc sách, chưa nghiêm túc trong đọc sách nên không thể truyền cảm hứng cho học trò được. Ở bậc phổ thông, các thầy cô giống như những cái máy đi truyền thụ những thứ đã có sẵn từ sách giáo khoa. Trước đó một thời gian, đó là việc các cô soạn giáo án để dạy. Có những người soạn giáo án dạy cho mấy chục năm, từ thời dạy cha mẹ cho đến khi dạy con cái họ vẫn là một cuốn giáo án. Rồi đến cả bậc đại học bây giờ cũng thế. Không phải người giảng viên nào cũng đam mê với sách vở cả. Tôi từng theo một người thầy đến một trường đại học khá uy tín ở miền Trung và gặp gỡ nhiều giảng viên trẻ. Có một giảng viên đã bảo vệ luận án tiến sĩ đã khá lâu và chuyên giảng dạy về văn hóa học. Khi trao đổi, thầy tôi hỏi về những cuốn sách kinh điển trong ngành văn hóa học, vốn là những công trình nổi tiếng thế giới mà ai đó bước chân và nghiên cứu văn hóa học đều biết đến. Ấy vậy mà người này cứ nghe như là những cuốn sách vừa xuất bản hôm qua chưa kịp cập nhật. Đến mức một người vốn được biết đến với tính tình hiền hòa và nhẹ nhàng như thầy tôi cũng không khỏi bực mình mà gắt lên: “Em là tiến sĩ về văn hóa học, lại là giảng viên dạy cho các sinh viên về lĩnh vực này mà những công trình kinh điển mang tính nhập môn em đều không biết, thì em làm sao giảng dạy cho học trò được!”. Và tình trạng này ở các trường đại học hiện nay chắc chắn không phải là hiếm thấy, nhất là từ khi đại học mọc lên như nấm sau mưa bởi các trường từ cao đẳng, trung cấp cứ được chuyển thành đại học, hay việc thành lập đại học trong đại học. Nó làm cho chất lượng của đội ngũ giảng viên cũng không theo kịp. Bên cạnh đó, còn là vấn đề sinh kế của giáo viên. Nhiều nghề phụ xuất hiện và trở thành sinh kế chính cũng khiến cho những người làm thầy làm cô bị phân tâm hơn.

Đọc sách luôn đi cùng với việc dạy học. Dù dạy học ở cấp nào và thời đoạn nào thì người làm thầy, làm cô cũng phải đọc sách một cách nghiêm túc. Chỉ có như vậy mới có được kiến thức để dạy cho học trò. Và các thầy cô cũng phải đọc một cách nghiêm túc để làm gương cho học trò, truyền cảm hứng cho người học, người đọc. Với giảng dạy đại học thì việc đọc lại càng quan trọng. Bởi dạy đại học phải gắn với nghiên cứu khoa học. Chỉ có nghiên cứu thì mới giảng dạy tốt hơn được. Thế nên làm giảng viên mà không đọc sách nghiêm túc, thường xuyên thì thật sự là không thể dạy được học trò. Tri thức nhân loại đang thay đổi nhanh chóng và được nhân lên theo cấp số nhân hàng ngày, hàng giờ. Vậy nên đọc sách để tiếp cận tri thức và để làm tốt cho công việc học. Trong môi trường giáo dục, đọc sách là để dạy tốt hơn. Khi cô thầy coi trọng việc đọc sách và truyền cảm hứng cho học trò thì văn hóa đọc sẽ hình thành và phát triển một cách tự nhiên.

Một chiến lược đọc sách hiệu quả là góp phần phát triển nền giáo dục quốc gia

Bắt đầu đọc sách, người ta phải xác định mục tiêu của mình để có chiến lược đọc sách phù hợp. Thường thì có nhiều mục tiêu khác nhau trong việc đọc sách và các mục tiêu đọc sách cũng thay đổi. Một người đọc sách không chỉ cho một mục tiêu nhất định mà là cùng lúc nhiều mục tiêu, nhưng có mục tiêu chính và mục tiêu phụ. Và các giai đoạn, các công việc cũng làm thay đổi mục tiêu cụ thể. Nhìn chung, có một số mục tiêu cơ bản của việc đọc sách: giải trí, cập nhật thông tin, kiến tạo tri thức nền tảng, kiến tạo tri thức chuyên môn, tìm kiếm lý thuyết và phương pháp tiếp cận khoa học, đánh giá một công trình hay một tác phẩm. Khi đọc sách người ta lựa chọn mục tiêu chính và mục tiêu phụ để lựa chọn sách đọc và cách đọc phù hợp.

Phân loại sách là sự chuẩn bị đầu tiên cho một chiến lược đọc sách. Có nhiều cách phân loại sách và tùy theo mục tiêu cũng như các giai đoạn khác nhau mà người ta đưa ra những cách phân loại phù hợp. Thông thường dựa vào mục tiêu và chức năng người ta sẽ phân thành các loại sách cơ bản sau: sách giải trí, sách phổ thông, sách kinh điển, sách chuyên ngành-chuyên khảo, sách tra cứu. Phân loại sách như vậy sẽ cho chúng ta một biết lúc nào phải đọc sách nào và đạt được mục tiêu nào. Ví như để nắm bắt thông tin cơ bản thì đọc sách phổ thông, để có nền tảng tri thức cơ bản tốt thì đọc sách kinh điển, khi có tri thức nền tảng thì đọc sách chuyên ngành để kiến thức chuyên sâu trong lĩnh vực của mình, hay khi cần tra cứu thì cần phải đọc sách tra cứu là các từ điển…

Xây dựng và thực hiện một kế hoạch đọc sách bền bỉ và hợp lý là yếu tố quan trọng trong chuyện đọc sách. Thường có hai vấn đề quan trọng trong kế hoạch đọc sách của một người đọc là đọc sách thường xuyên và đọc sách phục vụ cho một công việc, một vấn đề cụ thể. Đọc sách thường xuyên là vấn đề quan trọng, giúp cho người đọc có một lịch trình đọc sách đầy đủ và rèn luyện tính kiên trì của người đọc. Tùy theo thời điểm trong ngày mà người ta chọn đọc sách nào cho hiệu quả. Nhưng quan trọng nhất vẫn là phải duy trì được việc đọc sách hàng ngày, từ sách giải trí, sách phổ thông hay sách kinh điển. Nếu đọc sách thường xuyên tạo cho người đọc một nền tảng kiến thức vững chãi thì việc đọc sách để vận dụng vào một công việc hay một vấn đề cụ thể chính là sử dụng kết hợp tri thức nền tảng và tri thức chuyên môn vào công việc. Khi đó phải đọc sách chuyên khảo, tra từ điển để làm rõ những vấn đề mà mình quan tâm. Có 7 nguyên tắc quan trọng cũng là những phương pháp đọc sách hiệu quả:

Thứ nhất, đọc gắn với ghi chép. Khi đọc sách, cần phải ghi chép lại các thông tin cơ bản như tên sách, năm xuất bản, nhà xuất bản, ngôn ngữ, số trang, mã số thư viện. Đọc sách cũng phải ghi chép tóm tắt các nội dung chính của sách như đối tượng, chủ đề, nội dung, quan điểm, từ tưởng, lý thuyết, phương pháp tiếp cận. Cố gắng tóm tắt theo cách hiểu và cảm nhận của mình. Tốt nhất là đọc hôm nào ghi chép hôm đó. Nhật ký đọc sách là vấn đề quan trọng.

Thứ hai, đọc gắn với viết. Có những người đọc sách để phục vụ công việc và viết là công việc chính cũng là mục tiêu quan trọng trong việc đọc sách của họ. Nhưng cũng có những người viết không phải là mục tiêu chính. Có điều đọc sách thì cần gắn với viết. Có thể là viết lại những suy nghĩ, trăn trở hay cảm nhận của mình về nội dung liên quan đến cái mình vừa đọc, có thể viết những vấn đề mình quan tâm có liên quan đến cuốn sách.

Thứ ba, đọc gắn với suy nghĩ. Khi đọc sách thì cũng cần phải nghĩ đến vấn đề mình quan tâm, nghĩ đến công việc mình đang làm, nghĩ đến những cuốn sách khác liên quan, nghĩ đến cái hay và cái dở của cuốn sách. Nói chung, đó là suy nghĩ mở rộng ra ngoài những thông tin, kiến thức mà cuốn sách cung cấp, gắn những tri thức mình tiếp nhận được với công việc và cảm nhận của mình tại thời điểm đọc cuốn sách đó.

Thứ tư, đọc gắn với phản biện. Một cuốn sách bao giờ cũng có những cái hay và cái chưa hay, cái phù hợp và cái chưa phù hợp, cái chặt chẽ và cái còn thiếu căn cứ… Vậy nên đọc sách cũng gắn với tinh thần phản biện. Phản biện một cách có cơ sở sẽ giúp cho những gì mình đọc trở nên bổ ích hơn. Tư duy phản biện giúp ta nhận biết được cái hay-dở, phù hợp-chưa phù hợp của nội dung cuốn sách.

Thứ năm, đọc gắn với trao đổi. Khi đọc một cuốn sách, hãy mở lòng trao đổi với người khác. Trao đổi với những người quan tâm, với thầy cô hướng dẫn, với bạn bè cùng ngành. Chúng ta nên cố gắng chia sẻ những gì mình thu nhận được sau khi đọc bởi đó là một cách để hệ thống lại kiến thức cũng như nhân rộng kiến thức mình thu được một cách hiệu quả nhất. Sau khi trao đổi thì nên đọc lại để hiểu sâu hơn đối với các sách quan trọng.

Thứ sáu, đọc gắn với liên hệ. Sách thường viết về những thứ không xa xôi với cuộc sống, cho dù là loại sách gì thì cũng luôn có sự liên quan, gắn bó với cuộc sống con người. Vậy nên khi đọc sách cũng cần phải liên hệ: liên hệ với công việc, liên hệ với cuộc sống của mình, liên hệ với những thứ mình quan tâm, liên hệ với những cuốn sách khác mình đã đọc và cả liên hệ với những cuốn sách mình đang cần tìm để đọc.

Cuối cùng, đọc thường xuyên. Đọc sách cũng như ăn uống hàng ngày. Một cơ thể khỏe mạnh khi có một chế độ ăn uống hợp lý thường xuyên chứ không phải nhờ ăn một bữa thật ngon. Đọc sách cũng vậy, cần phải được duy trì thường xuyên và liên tục. Chỉ có như vậy mới kiến tạo được một hệ thống tri thức nền tảng tốt, tri thức chuyên môn sâu giúp mình vừa nhận thức cuộc sống một cách rõ ràng và tiếp cận công việc một cách phù hợp hơn.